E. M. Hacizadə

 
 
Britaniya müstəmləkəçiliyi illərində dövriyyə  yığmışdır. Hindistanda iqtisadi fikir tarixində 
nailiyyətlər də ingilis modelinə əsaslanmışdır. Lakin burada müstəqil olan hind burcua iqtisadi 
məktəbinin yaranışı da təzahür etmişdir.  İstiqlala qovuşduqdan sonra ölkədə öyrənilən iqtisadi 
problemlər dairəsi xeyli genişlənmiş, hind iqtisadçıları hətta digər ölkələrin də iqtisadiyyatlarını 
təhlil edən  əsərlər yazmışlar. Bu reallığın bariz nümunələrindən biri olaraq Hind iqtisadçısı 
V.Mehtanın SSRİ zamanlarında /1982-ci il/ «Sovet iqtisadiyyatı. Azərbaycanın inkişafı» adlı 
monoqrafiyası da göstərilə bilər. 
Klassik iqtisadi fikir tarixinin formalaşmasında rus alim və mütəfəkkirlərinin də fəaliyyəti 
dəyər
                         
          
          
  əsəri ilə daha da 
məhş
                         M.A.Bakunin                    P.N.Tkaçev                 P.L.Lavrov
 
amışdır. Mümkün nöqsanlar isə öz 
növb
ləndirilir. Bu sırada xüsusi olaraq A.N.Radişev /1749-1802/, P.İ.Pestel /1793-1826/, 
N.Q.Çernışevski /1828-1889/ və xalqçılar - M.A.Bakunin /1814-1876/, P.N.Tkaçev /1844-1886/, 
P.L.Lavrov /1823-1900/ və digərləri fərqlənirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
              A.N.Radişev        
              P.İ.Pestel             
 N.Q.Çernışevskiy 
 
A.N.Radişev 1790-cı ildə yazdığı «Peterburqdan Moskvaya səyahət»
urlaşmışdır. Bu əsərində feodal quruluşunu və təhkimçilik hüququnu açıq mühakimə edən 
A.N.Radişev kiçik biznesi və  şəxsi mülkiyyət prioritetində iqtisadi quruluşun formalaşması 
ideyası ilə  çıxış etmişdir. Məhşur dekabristlər üsyanın görkəmli nümayəndəsi P.İ.Pestelin isə 
iqtisadi baxışlarında kapitalizmdə bir acıqlıq görərək təhkimçilik hüququnun ləğvini, dövlət 
qanunlarının insanların təbii haqlarına müvafiqləşməsini mühüm iqtisadi amil hesab etmişdir. 
İqtisad elmində «kəndli sosializmi» nəzəriyyəsini yaradan digər rus mütəfəkkiri N.Q.Çernışevski 
kəndli icmasının sosializmin təməli olduğu ideyası ilə  çıxış etmişdir. Rus xalqçılarının 
ideoloqları M.A.Bakunin, P.N.Tkaçev, P.L.Lavrov da azadlıq mübarizəsini məhz kəndli 
qiyamlarına bağlı edərək labüd sosial-iqtisadi dəyişikliklərin yaranacağına ümüd bəsləmişlər [60. 
127]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
Klassik məktəb də zamani amillər təzadlarından hali olm
əsində iqtisad elminin inkişafına, təkmil yeni nəzəriyyələrin yaranış labüdlüyünə  rəvac 
vermişdir. C.Keyniz özünün məhşur «Məşğulluq mənfəət və pulun ümumi məruzəsi»  əsərində 
klassik nəzəriyyənin qüsurluluğuna rəğmən qeyd etmişdir: «Klassik nəzəriyyənin qeyri-adi 
nailiyyəti «təbii insan» inanclarına üstün gəlməsində və eyni zamanda səhv olmasında idi» [21. 
səh.399]. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, klassik məktəb bütün elmi gerçəklikləri ilə yanaşı, 
həm də  əmək-dəyər nəzəriyyəsini işləmiş, tələb və  təklif sferasında bazar mexanizmi 
konsepsiyasını yaratmışdır. Gəlirlər, kapital, pul dövriyyəsi təkrar istehsal, renta, əhali artıqlığı 
nəzəriyyələri də klassik məktəbin məhsulları sırasındadır. 
 
 
 
26

---

 
 
1.5. Iqtisadi fikirin konseptual kamilləşməsi mərhələsi 
XIX  əsrin ortalarında Almaniyada iqtisadi nəzəriyyənin tarixi məktəbi adlanan yeni 
forma
ə F.List /1798-1846/ idi. Onlar hesab 
edird
yəndələri 
V.Ro
erner Zombartın metodologiyası özünə 
məxs
rdə də yayılmışdır. 
Onun
              
   
k
sı, sosioloq və filosofu Karl Marksın 
/1818
ası dialektiv materiyalizm adlanan alimin tarixi konsepsiyası «ictimai-
iqtisa
 
sı yaradıldı. Klassik məktəb mücərrəd və deduktiv metodlardan istifadə edərək ümumi və 
universal nəzəriyyə yaratmağa cəht göstərirdisə, tarixi məktəb konkret induktiv tarixi metoddan 
istifadə etmişdir. Digər elmi interpretasiyada «tarixçilər» klassik məktəbi tənqid edərək siyasi 
iqtisadda mahiyyəti bütün xalqlarda iqtisadi hadisə və prosesləri müqayisə etməyə yönələn tarixi 
metod yaratmışlar. Bu nəzəriyyə klassik nəzəriyyədən fərqli olaraq həm də milli iqtisadi inkişaf 
konsepsiyasına üstünlük verirdi. 
Tarixi nəzəriyyənin sələfləri A.Müller /1779-1839/ v
ilər ki, öz həyati prinsipləri, fərdiliyi ilə tarixi mövcudluqda formalaşan hər bir millət xüsusi 
orqanizmdir. Tarixi nəzəriyyəçilər beynəlxalq ticarətdə qeyri-məhdud azadlıq prinsipini tənqid 
edir, onun əvəzində «millətin sənaye tərbiyəsi» prinsipini irəli sürürdülər [45, 60, 127]. 
Tarixi məktəb özündə bir sıra mərhələləri  əhatə etmişdir. Onun görkəmli nüma
şer /1817-1894/, K.Knist /1821-1898/, B.Qildebrant /1812-1878/, Q.Şmoller /1838-1917/, 
L.Brentano /1844-1931/, K.Blüxer /1847-1930/, A.Vaqner /1835-1817/, V.Zombart /1863-1941/ 
və M.Veber /1864-1920/ olmuşlar. 
Məhşur alman iqtisadçısı V
us dualizmi ilə  fərqlənir. Bu dualizmin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 
ayrıca götürülmüş  hər bir problemin tədqiqi empirik və  nəzəri bölgüdə 
effektlidir. Ümumi iqtisadi inkişafın təhlilində bu təsnifat «təsərrüfat sistemi» 
və «təsərrüfat epoxaları»na ayrılmada təzahür edir. V.Zombarta görə təsərrüfat 
sistemi xalis mücərrəd-nəzəri düzümdür və onun köməyi ilə realist-empirik 
tədqiqin obyekti təsərrüfat epoxasına görüntü verilir. Təsərrüfat epoxası 
daxilində alim «iqtisadi texnika» səviyyəsində dövrilik təsnifatı aparır. 
Müvafiq təkamül meyarlarına  əsaslanaraq hər bir təsərrüfat epoxası ilkin 
təsərrüfat, kulminasion faza və sonrakı təsərrüfat bölgüsündə əsaslanır [127]. 
Avropa mərkəzi ilə məhdudlaşmayan tarixi metod bir sıra digər ölkələ
 inkişafında Rusiya alimləri keyfiyyətli qədər də  kəmiyyətli  əmək sərf edərək dəyərli 
tədqiqatları ilə onu bir daha zənginləşdirmişlər. Başqaları ilə birlikdə İ.İ.Kaufman /1848–1916/, 
A.İ.Savin /1873–1923/, M.İ.Tuqan-Baranovski /1865-1919/, İ.M.Kulişer /1878–1934/ tarixi 
iqtisadi nəzəriyyənin Rusiya qolunun görkəmli nümayəndələri sırasında olmuşlar [60. 92]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
     
İ.İ.Kaufman           M.İ.Tuqan-Baranovs i        İ.M.Kulişer
 
 
İqtisadi düşüncə tarixində yəhudi əsilli alman iqtisadçı
-1883/ məxsusi yeri vardır. Bütün ictimai elmləri: iqtisadiyyat, tarix, sosiologiya, fəlsəfə və 
politologiyanı özündə  əhatə edən beynəlxalq  kommunizm banisinin təlimi geniş  həcmli dörd 
hissəli «Kapital» əsərində tam ifadə olunmuşdur. Kapitalizmin ən sərt məsələlərini elmi təhlilini 
verən K.Marksın elmi irsi mübahisə və diskusiyaların predmeti olaraq çoxsaylı müdafiəçilər və 
rəqiblər yetişdirmişdir. 
Elmi metodologiy
di formasiya» anlayışına  əsaslanır. Burada aksent siniflər mübarizəsində istehsal üsuluna, 
material amilinin roluna vurulur. K.Marks nəzəriyyəsinin leytmotivini istismar - izafi dəyər 
nəzəriyyəsi təşkil edir [23]. İqtisadi düşüncənin inkişafında K.Marksın xidmətləri böyük 
 
27

---