Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
kitablardakı H əzrət İsa (ə.) ilə bağlı məlumatlar bir kənara
qoyulsa, onun yaşadığı dövr haqqında tarixi dəyəri olan mən
bə, demək olar ki, yoxdur.
Professor Şinasi Gündüzün «Missionerlik» (Azərbaycan
dilinə çevirəni Elşad Miri, Bakı, 2006) kitabından bəzi maraqlı
məqamları oxuculara təqdim etm ək istərdik:
«Həzrət İsa (ə.) həyatı ilə bağlı tarixi mənbələrdə heç bir
məlumat olm ayan çox nadir tarixi şəxsiyyətlərdən biridir. Həz
rət İsanın (ə.) əksər tədqiqatçılarının da vurğuladığı kimi, xri
stianlığın müqəddəs əsərlərində iki fərqli İsa tipologiyası mövc
uddur.
Bunlardan biri «tarixi İsa» kimi adlandırıla biləcək, bizim
eranın I əsrinin əvvəllərində yaşayan musəvi (yəhudi) bir müəl
lim, peyğəmbərdir. O, insanları Həzrət M usanın (ə.) təlimləri
nə dəvət edən, Tanrıya iman gətirməyi, yaxınlaşan haqq-hesab
gününə hazırlaşmağı, halal və haram ları nizamlayan ilahi
hökmlərə riayət etməyi, dindən sui-istifadə etməməyi, dinin is
tism ardan uzaqlaşmağı və əxlaq qaydalarına bağlı qalmağı
vurğulayan bir şəxsdir.
ikinci İsa tipologiyası isə xristian ənənəsində imamn Məsih
İsası ilə əlaqədardır.
İsa M əsih ilahi qurtuluş planına uyğun olaraq gələcəkdə
təkrar (ikinci dəfə) gələcək, ölən insanları dirildərək mühakimə
edəcək, pisliyi aradan qaldıracaq və yer üzündə qızıl dövrü baş
ladacaq. İsanın ikinci gəlişində ona inananların hamısı
ölümsüz xüsusiyyətə malik olacaq və sonra dünyamn məhv ol
ması ilə birlikdə ilahi aləmə yüksələcəklər».
Q urani-K ərim də
M əryəm
oğlu
İsa (ə.)
haqqında
buyurulanlara bir d ah a nəzər salaq: «O nlar həm də küfr etdik
ləri (İsanı inkar etdikləri) və M əryəmə qarşı böyük bir böhtan
dedikləri üçün (lənətə düçar oldular). (Onların lənətə düçar ol
m alarının b ir səbəbi də): «Biz A llahın elçisi Məryəm oğlu İsa
əl-Məsihi öldürdük», - demələridir. H albuki onlar İsam nə
öldürdülər, nə də çarmıxa çəkdilər. O nlarda yalnız belə bir tə
səvvür yarandı. Bu haqda ixtilafda olanlar onun şəxsən
552
İntellektual ekologiya
öldürülməsi barəsində, əlbəttə, şəkk-şübhə içərisindədirlər. O n
ların buna dair heç bir məlumatı yoxdur. O nlar ancaq zənnə
qapılırlar. Həqiqətdə onu (İsanı) öldürməmişlər. Xeyr, Allah
onu Öz dərgahına qaldırmışdır...» (ən-Nisa surəsi, ayə 156-
158). -(B u surələrdə «onlar» yəhudilərə aiddir - Ə.M., Z .H .)
Q uranın əl-İxlas surəsində buyurulur: «(Ya Peyğəmbər!
Allahın zatı və sifətləri haqqında səndən soruşan müşriklərə)
dc: «(M ənim Rəbim olan) O Allah birdir (heç bir şəriki yox
dur). A llah (heç kəsə, heç nəyə) möhtac deyildir! (Hamı O na
m öhtacdır, O, əzəlidir, əbədidir!) O, nə doğmuş, nə də doğul
muşdur! (Allah Özünə heç bir övlad götürməmişdir). Onun heç
bir tayı-bərabəri (bənzəri) də yoxdur!»
əl-İxlas surəsinin bütün ayələri xəbər verir ki, İsa Allahın
bir peyğəmbəri olub (Allahın oğlu ola bilməz!) və O, Allaha
çox yaxın idi.
Isaq
(ə.) - İbrahim peyğəmbərin (ə.) Saradan olan oğlu.
İslam
(ərəbcə «silm» kökündəndir və mənası «itaətetmə»,
«barış» deməkdir) - dünyada geniş yayılmış monoteist
dinlərdən
biridir.
Buddizm
və
X ristianlıqdan
sonra
yaranmışdır. Banisi qüreyşilərin Haşimi tayfasından olan
M əhəm m əd peyğəmbərdir. İslam VII əsrdə Ərəbistanda mey
dana gəlmişdir, islam , iman, elm və əməli tam ahəng içində
bütünləşdirən ilahi bir qanundur.İslam ın əsasını üsuli-din təşkil
edir. Üsuli-din 5 m addədən ibarətdir: T övhid- təkliyi bildirir.
Allahın tək, misli-bərabəri olmayan bir qüvvə olduğuna inamı
bildirir;
Ə dl-Allahın ədalətli olduğunu nəzərdə tutur;
N übuvvət - nəbilik,
peyğəmbərlik
deməkdir, Allahın
peyğəmbərlərinə inamı tələb edir; M ə a d - axirətə, qiyamət
gününə inamı bildirir; İmamət - (şiələrdə) və Xilafətə
(sünilərdə) inam dan ibarətdir. İslam 5 təməl üzərində qərar
tutm uşdur: kəlmeyi-şəhadət; nam az, zəkat və xüms; oruc; həcc
- M əkkədə Kəbəni ziyarət etmək. M üsəlm anların müqəddəs
kitabı Qurani-Kərim dir. İslam ehkam larına görə, Allah
Cəbrayıl vasitəsilə Peyğəmbərə müqəddəs vəhyləri, ayinləri
göndərmişdir. Bu müqəddəs kəlamlar 23 il (610-632) ərzində
553
Ənvər Mete Həmidov, Zərnurə Həmidova
verilmişdir
və
Q uranda
cəmlənmişdir.
Dünyada
müsəlmanların sayı 1 m ilyarddan artıqdır. Yer kürəsinin 120-
dən artıq ölkəsində müsəlman icmaları var. İslam 28 ölkədə
dövlət dinidir. D ünya müsəlmanlarının 90%-dən çoxu sünni
dir. Şiələrin um um i sayı təqr. 100 milyon nəfərə çatır.
İsm ail, İdris, Z ü lk ifli
- Q urani Kərimdə buyurulur: «(Ya
Rəsulum!) İsmaili, İdrisi və Zülkifli də (yad et)! O nlardan hər
biri səbir edən kimsələrdən idi. Biz onları mərhəmətimizə qo
vuşdurduq (peyğəmbər etdik). Onlar, doğrudan da, saleh
bəndələrdən idilər!» (əl-Ənbiya surəsi, ayə 85-86).
İsm aililər
- şiə İslam ının ən böyük təriqətlərindən birinin
davamçılarıdır. Bu təriqətin m eydana gəlməsi VIII əsrin orta
larında sinfi ziddiyyətlərin nəticəsində şiələrin parçalanması ilə
bağlı olm uşdur. O nların əksəriyyəti M usa əl-Kazımı (Cəfər əs-
Sadığm oğlu) 7-ci im am kimi tanım ırdı və sonralar onu imam
adlandırm ağa başladılar. Lakin şiələrin bir hissəsi imam Cəfər
Sadığın böyük oğlu İsmaili imamlığm varisi adma layiq bildi
və onu 7-ci im am kimi tanıdılar (7-ci imam adı d a buradan
götürülmüşdür).
İsm ayıl (ə .)
- İbrahim peyğəmbərin (ə.) Həcərdən olan
oğlu.
İstibdad, despotizm
- despotes yunanca hökmdar, qeyri-
m əhdud hakimiyyətə malik, özbaşınalığı rəhbər tutan hök
m dar və ya başqalarını özünün iradəsinə tabe olmağa məcbur
edən, hərəkətlərində heç kəslə hesablaşm ayan müstəbid adam
deməkdir. D espotizm (istibdad) bir sıra Qədim Şərq dövlətlə
rində qeyri-m əhdud m onarxiya formasıdır.
İşraqilik
(ərəbcə «şəfəq», «parıltı» deməkdir) - Orta əsrlərdə
Yaxm və O rta Şərqdə yayılmış fəlsəfi cərəyan. İşraqiliyin ideya
mənbələri Şərq xalqlarının islam dan əvvəlki dini təfəkkürünə
əsaslamr. Əvvəlki bölmələrdə işraqilik haqqında geniş məlu
m at verilib.
İudaizm ,
yəhudi
dini
- e.ə.I minillikdə Fələstində
yaranmışdır. Əsasən, yəhudilər arasında yayılmışdır. İsrailin
dövlət dinidir.
554
İntellektual ekologiya
K abbalastika, K abbala
(qədim yəhudi dilində- rəvayət) -
iudaizmdə mistik cərəyan. K abbalastikanın təməl daşı «En-
sof» (sonsuzluq) haqqında təlimdir. K abbalastikaya görə,
«linsof» dünyanın fəal və passiv başlanğıcı, substansiyası, im
m anent səbəbidir. O, hər şeydir və ayrı-ayrı predmetlər onun
vahid varlığının yalmz iradəsidir. K abbalastika b u inama əsas
lanır ki, xüsusi ritual və duaların köməyi ilə insan ilahi- kos
mik prosesə müdaxilə edə bilər. K abbalastika xristianlıqda və
islamda d a vardır.
K əlam
(ərəbcə «söz», «ifadə», «nitq» m ənasındadır)- dini
təlimi əsaslandırmaq üçün məntiqi dəlillərə arxalanan müsəl
m an nəzəri ilahiyyatıdır. D aha doğrusu, «kəlam» yaşayan bir
həqiqətin kəlmə ilə ifadəsidir. V III əsrin əvvəllərində
yaranm ışdır. Dini-idealist fəlsəfi sistem olan kəlamın nü
mayəndələri mütəkəllim adlanmışlar. K əlam a görə, Allah
birdir, kamildir, qüsursuzdur. Kəlam O rta əsrlərdə islam
fəlsəfəsi kimi məşhur olmuşdur. H azırda Şərqdə müsəlman
dini məktəblərində tədris edilir.
K onfutsi və konfutsiçilik
- Konfutsi, Kun-tszı (e.ə.
təqr.551- e.ə. 479) - qədim Çin mütəfəkkiri, konfutsiçiliyin ba
nisi. Konfutsiliyin əsas prinsipi adamların cəmiyyət və ailə
münasibətlərinin yüksək qanunu, «insanpərvərlik anlayışı»dır.
K onfutsi buyurmuşdur: «Hökumət xalqa qarşı şəfqətli bir ata-
ana olmaqla, yaxşı hökumət vəzifəsini icra edə bilər». «Müsa
hibələr və mülahizələr» («Lun yuy») kitabı K onfutsinin öz şag
irdləri və ardıcılları ilə müsahibələrinin yazılı qeydləridir.
K onfutsinin etik-siyasi təlimində ən mühüm anlayış insanpər
vərlikdir («jen»dir).
Konfutsiçilik Qədim Çində meydana gəlmişdir və Qədim
Çinin aparıcı ideya cərəyanlanndandır. İki min ildən artıq dövr
ərzində Çinin mənəvi mədəniyyəti, siyasi həyatı və ictimai qu
ruluşuna böyük təsir göstərmiş bu təlimi sonralar onun da
vamçıları inkişaf etdirmişlər.
K onseptualizm
(latınca «fikir», «anlayış» deməkdir) - sxo
lastik fəlsəfədə cərəyan. Konseptualistlər realizmi, ümuminin
555
Dostları ilə paylaş: |