Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
insan sifətinin əsas hissələrinə, Fatihə surəsinin ayələrinə və
inamın əsas şərtlərinə müvafiq olan əsas rəqəmdir.
Hürufiliyin A zərbaycanda təşkilatlanması XIV əsrin son
larında başladı. O nların fəlsəfi dini qaynaqları Ön və O rta Şər
qin fəlsəfəsindən bəhrələnmişdir. Hürufiliyin Azərbaycan
ərazisində
Nəimi,
Nəsimi,
Sururi,
Əli-ül
Əla
kimi
nümayəndələri var idi. Hürufilik təriqəti geniş bir ərazini (İran,
Azərbaycan, Suriya, Osmanlı) əhatə edirdi. Əsas nümayəndə
ləri kəndlilər və şəhər ziyalıları idi.
Hürufilər ideyalarını yaym aq üçün öz əraziləri ilə kifayət
lənmir, islam Şərqinin müxtəlif ölkələrinə səyahətlər edir, tələ
bələrinin sayını artırırdılar.
İki yüz il m onqolların işğalı altında qalan Şərqdə
hürufiliyin tarixi cəhətdən yaranm asına ehtiyac var idi. Bu za
m an m eydana çıxan həyəcan və çıxışlar həm ölkədə ağalıq
edən feodallara, həm də ortodoksal islam ideyasına qarşı çev
rilmişdi.
Bu dövrdə şiəlik Kiçik Asiyanın şərqində geniş yayılmışdı.
Vergilərdən bezən xalq mövcud rejimin əksinə olaraq şiəliyə
meyil edirdi. 1239-cu ildə Şeyx B aba İshaqın başçılığı altında
üsyan başladı. Şeyx B aba İshaq üsyanın gedişində özünü Allah
elan etmiş və bun u şüara çevirərək, kəndliləri və sənətkarları
sünni olan Səlcuq sultanına qarşı üsyana çağırmışdı.
Beləliklə, görünür, XIV əsrdə Mərkəzi Asiyada, İranda,
A zərbaycanda və digər yerlərdə baş qaldıran inqilabi ideyala
rın böyük əksəriyyəti ortodoksal sünni ruhanilərə qarşı çevril
mişdi.
Hürufilik təlimi, əsasən, feodallara, xarici işğalçılara və on
ları müdafiə edən islama qarşı yönəlmişdi.
Hürufilər bütün dini hökmləri öz düşüncələri istiqamətində
izah edirlər. Kəlmeyi-şəhadət, nam az, oruc, həcc, zəkat kimi
bütün dini hökmlərin hamısı 28 və 32 hərfə görə izah edilir.
Nəticə əskik və ya artıq olarsa, hesabı düz gətirmək üçün hərf
elminin üsullarına müraciət edilərək nəticə əldə edilir.
Bu cərəyanın məqsədi insana ən yüksək mərtəbəni vermək
548
İntellektual ekologiya
dir. M övcud olan hər bir varlıq mütləq varlığın təzahürüdür,
əksidir. Bu təzahür qüvvət aləmindən təbiət və ünsürlərə gəl
mişdir. Səma ilə ünsürlərin birləşməsindən də cansız aləm, bit
kilər və insanlar yaranmışdır.
Hürufiliyin ilkin qaynaqları, eləcə də müasir araşdırmalar
əsasında bu cərəyamn fəlsəfi məzmun və məqsədini aşağıdakı
kimi xülasə etmək olar:
İlahi nitqin səsi kainatın yaradılmasının yeganə vasitəsidir.
Bu, m addi aləmin yaranm ası ilə bağlı olaraq, Q uranda yer
alan «Kun!» («Ol!») əmri ilə əlaqəli yaranmış mülahizə kimi də
yozula bilər.
Xəlifə (ərəbcə «varis», «müavin», «xələf» deməkdir) - er
kən islamiyyətdə müsəlman icmasının başçısı xəlifə adlanırdı.
Bəzi vəzifələri yerinə yetirməkdə Həzrət Məhəmmədin (s.)
canişini (müavini) hesab edilir, onu əvəz etmiş adam a deyilirdi.
Xəlifələr hər biri özündən əvvəlkini «əvəz edən» xəlifələr icma
sının həyatını şəriət əsasında tənzimləmək, Allahın buyurduğu
«ilahi göstərişlər»i icmamn yerinə yetirməsinə göz qoymaq
üçün icma tərəfimdən seçilmiş mömin adam lar olmalı idilər.
Nəzəri cəhətdən xəlifə vəzifəsi dünyəvi hakimiyyətlə ruhani h a
kimiyyətin ayrılmazlığı ideyalarının təcəssümü idi. Prinsipcə,
xəlifə dünyanın bütün müsəlmanlarının başçısı idi.
X ilafət
- İslam dininin sünni məzhəbi üçün səciyyəvi olan
hakimiyyət təsisatıdır, icma üzərində dünyəvi və mənəvi haki
miyyətin xəlifənin əlində birləşdiyini göstərir. VII əsrin
əvvəllərində Məhəmmədin təşkil etdiyi müsəlman icması xi
lafətin özəyi olmuşdur. X III əsrdə m onqol istilasmadək
mövcud olmuş müsəlman dövlətini xilafət və ya ərəb xilafəti
adlandırırdılar.
X ristianlıq
(yunanca hərfi mənası «padşah» deməkdir) -
dünya dinlərindən yaranm a tarixinə görə ikincidir. İslamla
yanaşı, dünyada ən çox yayılmış dindir. Xristianlığın yaranması
ilahiyyatçı nöqteyi-nəzərlə bağlıdır və b u fikrə görə, xris
tianlığın əsası eramızın I əsrində allah-insan İsus Xristos (İsa
Məsih) tərəfindən qoyulmuşdur. İsa Məsihin (ə.) Əhdi-Cədid
549