173
Yarımkeçirici triod. Tranzistor.
Üç müxtəlif tip yarımkeçiricinin kontaktının daha maraqlı xüsusiyyəti
vardır. Belə kontakt p – n - p və yaxud n – p - n kimi yaradılır. Məsələn,
p – n - p kontaktı 2 p -tip yarımkeçiricinin arasında çox nazik - bir neçə mikrometr
qalınlığında n – tip yarımkeçirici yerləşdirməklə yaradılır.
Şəkil 197 -də p – n - p kontaktının elektrik dövrəsinə qoşulma sxemi
göstərilmişdir. Burada sola qoşulmuş
Emittor Baza Kollektor
p – tip yarımkeçirici - emittor, sağa p n p
qoşulmuş p – tip yarımkeçirici - kollektor,
ortaya qoşulmuş n – tip yarımkeçirici isə R
baza adlanır.
+
-
+
-
+
-
Baza - emittor dövrəsi düzünə
keçid yaratdığı üçün onun dövrəsindən Şəkil 197.
böyük cərəyan, baza kollektor dövrəsi tərsinə keçid yaratdığı üçün onun
dövrəsində kiçik cərəyan yaranır.
Növbəti bölmələrdə görəcəyik ki, radio, televiziya, mobil telefon
rabitəsində elektrik rəqslərinə çevrilmiş səs və ya şəkil elektromaqnit dalğalarının
köməyi ilə fəzaya şüalandırılır. Qəbuledici antennaya çatan elektromaqnit
dalğasından elektrik rəqsləri ayrılır və onlardan yenidən səs və şəkil alınır. Şəkil və
ya səsin alınmasından əvvəl elektrik rəqsləri gücləndirilir. Həmin funksiyanı
tranzistor yerinə yetirir.
Tranzistorda emitter (
), baza (
), və kollektor (
) cərəyanları
arasında
kimi münasibət vardır.
Sxemdə tranzistorun şərti işarəsi kimidir.
Termistorlar və fotorezistorlar.
Yarımkeçiricilərin müqavimətinin temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi
yarımkeçirici termometrlərin (termistorların) yaradılmasına imkan vermişdir. Bu
cür termometrlər müqavimət termometrləri adlanır və çox geniş intervalda
temperature ölçməyə imkan verir. Yarımkeçirici termometrlərdə yarımkeçiricinin
müqavimətini ölçməklə, onun temperaturunu təyin edirlər.
Deməli, termistorun iş prinsipi yarımkeçiricilərin müqavimətinin
temperaturdan asılı olaraq kəskin dəyişməsinə əsaslanıb.
174
Bəzi yarımkeçiricilərin müqaviməti həm də onun üzərinə zəif işıq seli
düşərkən azalır. Bu halda düşən işığın enerjisini udan elektronlar rabitəni qıra
bilir və nəticədə yarımkeçirici naqilə çevrilir. Bu hadisə fotoeffekt hadisəsi, işığın
təsiri ilə müqaviməti azalan yarımkeçirici isə fotorezistor adlanır.
Fotorezistorun iş prinsipi yarımkeçiricilərin müqavimətinin onun üzərinə
düşən işıq selindən asılı olaraq dəyişməsinə əsaslanıb. Ona görə də
yarımkeçiricinin müqavimətini müəyyənləşdirməklə, onun üzərinə düşən zəif işıq
selini ölçmək mümkündür.
VAKUUMDA ELEKTRİK CƏRƏYANI. VAKUUM DİODU.
Şüşə qab götürüb, onun içərisində iki elektrod yerləşdirək. Qabda vakuum
yaradaraq, onu cərəyan mənbəyinin
dövrəsinə qoşaq. Aydındır ki, belə bir
dövrədə elektrik cərəyanı yaranmayacaq.
Cərəyan yaratmaq istəyiriksə, qaba -
+
elektrik yükünə malik zərrəciklər daxil
etmək lazımdır (şəkil 198). Bu məqsədlə Şəkil 198.
termoelektron emissiyası adlanan hədisədən istifadə edirlər.
Qızdırılmış
metalın
səthindən
elektronların
qopub
ayrılması
(buxarlanması) hədisəsi termoelektron emissiyası hadisəsi adlanır.
Elektron dəstəsinin alınması üçün katodu əlavə cərəyan mənbəyinin
köməyi ilə qızdırmaq lazımdır. Dövrə açıq olan halda, katoddan qopmuş
elektronlar onun ətrafında elektron buludu əmələ gətirəcək. Elektrik sahəsi
olmadıqda belə, əmələ gələn buluddan elektronların cüzi bir hissəsi xaotik
hərəkət nəticəsində anoda çataraq, vakuumda kiçik cərəyan yarada bilirlər.
Dövrəni qapadıqda isə elektronların kütləvi surətdə anoda tərəf hərəkəti
başlayacaq və dövrədə (vakuumda) cərəyan yaranacaq.
İndi də dövrəyə qoşulmuş cərəyan
mənbəyinin qütblərini dəyişək, yəni
elektronlara əks istiqamətdə sahə ilə
təsir edək (şəkil 199). Bu zaman xaotik
+
-
hərəkət nəticəsində anoda çatan Şəkil 199.
elektronlar belə geriyə qaytarılacaq və nəticədə dövrədə cərəyan sıfıra qədər
175
azalacaq.
Yada salaq ki, belə xüsusiyyət yarımkeçirici diodda da var idi.
Belə bir sistem vakuum diodu və ya ikielektrodlu elektron lampası
adlanır. Belə çıxır ki, vakuum diodu birtərəfli keçiriciliyə malikdir. Vakuum
diodunun bu xassəsindən dəyişən cərəyanı düzləndirmək üçün, yəni onu sabit
cərəyana çevirmək üçün istifadə edilib. Hal-hazırda vakuum diodlarını
yarımkeçirici diodlar əvəz edir.
Dediklərimizi nəzərə almaqla, vakuumda
elektrik cərəyanının (vakuum diodunun) volt - amper
xarakteristikası üçün şəkil 200 -də göstərilən formada
asılılıq alarıq. Bu halda da qrafikdə bütöv xətt düzünə,
qırıq xətt isə tərsinə keçidə uyğun gəlir.
Vakuum diodunun sxemdə şərti işarəsi Şəkil 200.
kimidir.
Elektron şüa borusu.
Qeyd edim ki, vakuum diodundan hal-hazırda istifadə edilməməsinə
baxmayaraq, onun əsaslandığı termoelektron emissiyası hadisəsindən bir neçə
qurğunun iş prinsipində istifadə edilir. Bunlardan biri rentgen şüaları yaradan
qurğu (bu şüalar barədə sonrakı fəsillərdə məlumat veriləcək), digəri isə elektron
şüa borusudur.
Elektron şüa borusunda termoelektron emissiyası nəticəsində yaranan
elektronlar silindrik formalı anoda çataraq, silindrin oxu boyunca açılmış
kanaldan keçməklə borunun daxili səthinə çatırlar və səthə çəkilmiş
ssintilyasiya (parıltı) verə bilən maddə
ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində ekranı
işıqlandırırlar (şəkil 201).
Bu zaman elektrodlar arasında
yüksək gərginlik yaradılır ki, bu da Şəkil 201.
elektronlara yüksək sürət vermək üçün lazımdır.
Qeyd edim ki, elektron şüa borusu televizor, kompyüter və
osilloqrafların ekranını əmələ gətirən əsas hissəsidir. Osilloqrafdan elektrik
dövrələrində tezdəyişən prosesləri izləmək üçün istifadə edirlər.
Dostları ilə paylaş: |