ƏFSƏr sadiqov
Yüklə 1,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. 9. Daha (ən) əlverişli millət (dövlət) prinsipi 85.
- 4.10. Milli rejim prinsipi 92.
- 5.1 Dövlət immuniteti problemi və onun beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi 96.
83. Beynəlxalq iqtisadi hüquqda qarşılıqlığın növləri kimi: “maddi”, “formal” və “əks qarşılıq” (retorsiya) fərqləndirilir. Birinci iki termin tam şərti xaraqter daşıyır. “Maddi” qarşılıqlıq benefisiya verən dövlətin, benefisiya qəbul edən dövlətin fiziki və hüquqi şəxslərinə həmin benefisiya qəbul edən dövlətdə özünün fiziki və hüquqi şəxslərinin istifadə etdiyi hüquq vəsəlahiyyətlər həcmində rejimin verilməsidir. Formal qarşılıqlığa görə isə xarici fiziki və hüquqi şəxslərə yerli qanuna müvafiq olaraq səlahiyyətlər təqdim edilməklə onlar status baxımından yerli şəxslərlə bərabərləşdirilirlər. “Formal” qarşılıqlıq da “maddi” qarşılıqlığa nisbətdə şərti xaraqter daşımaqla daha işlək mexanizmə malikdir. Belə ki, müxtəlif ölkələrin bir-birindən fərqlənən qanunvericiliyi eyni həcmdə “maddi” qarşılıqlığın tətbiqini bir çox sahələrdə mümkünsüz etdiyi halda “formal” qarşılıqlıq isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bir tərəfdən, xarici şəxslərə hətta onların şəxsi qanunuda nəzərdə tutulmayan, lakin yerli hüquqla müvafiq dövlətin şəxslərinin istifadə etdiyi səlahiyyətlər verir, digər tərəfdən isə, xarici şəxslər şəxsi qanununa əsaslanıb yerli hüquqla nəzərdə tutulmayan səlahiyyətlər tələb edə bilməzlər. “Maddi”və “formal” qarşılıqlıqdan fərqli olaraq əks qarşılıqlıq (latınca retorsio-əvəz)bir dövlətin fiziki və hüquqi şəxslərinə münasibətdə digər dövlətin qeyri-dostluq, ədalətsiz diskiriminasiya xaraqterli tədbirlərinə qarşı gördüyü əks tədbirdir. Bir qayda olaraq əks qarşılıqlıq yönəlmiş olduğu tədbirlərə müvafiq olmalıdır. Beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında əks qarşılıqlığın digər əks tədbir kimi tanınan repressaliyadan onunla fərqləndirirlər ki, repressaliya hüquq pozuntusuna cavab tədbiri kimi tətbiq edildiyi halda əks qarşılıqlıq və ya retorsiya isə hüquq pozuntusu təhlükəsi yarandığı zaman preventiv tədbir kimi tətbiq edilir.
Əks qarşılıqlığın tətbiq edilməsində məqsəd-xarici dövlət tərəfindən müvafiq dövlətin fiziki və hüquqi şəxslərinə münasibətdə tətbiq etdiyi məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq təşkil edir. Beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq, xarici dövlətin fiziki və hüquqi şəxslərinə münasibətdə əks qarşılıqlığın tətbiqinin mümkünlüyü Diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasında əks olunub. Konvensiyanın 47-ci maddəsində qeyd edilir ki, akkreditə edən (göndərən) dövlətin, qəbul edən dövlətin nümayəndəliyinə münasibətdə Konvensiyanın hər hansı bir müddəasını məhdud qaydada tətbiqinə cavab olaraq, qəbul edən dövlət tərəfindən həmin müddəanın məhdudlaşdırılmış qaydada tətbiqi diskiriminasiya kimi qiymətləndirilə bilməz.
Beynəlxalq hüquq Komissiyasının hazırladığı maddələr layihəsinə görə daha əlverişli dövlət prinsipi haqqında klausula müqavilə qaydası olmaqla razılaşdırılmış sahədə bir dövlətin digər dövlətə münasibətdə daha əlverişli rejimin verilməsi ilə bağlı götürdüyü öhdəlikdir. Daha əlverişlik prinsipi təqdim edilən müvafiq klausulaya uyğun olaraq müəyyən bir rejimlə təmin edilir. Klausula müəyyən predmetə malik olaraq müqavilənin əhatə dairəsini müəyyən edir. Klausulanın obyekti kimi benefisiya verən dövlətlə benefisiya qəbul edən dövlət arasındakı hüquq münqsibəti çıxış edir. Müvafiq hüquq münasibəti əşyalar, hüquqlar, üstünlük və imtiyazlar, şəxslərlə və s. üzrə yaranmaqla klausulanın predmetini formalaşdırır. Başqa sözlə desək daha, əlverişlilik prinsipinin rejimi benefisiar üzrə yaranır. Bu mənada klausula prinsipin konkretləşdirilmiş formasıdır. Buna görə də, dövlətlərin qarşılıqlı müqavilə mexanizmləri fərqli ola bilər. Lakin hər bir halda daha əlverişlilik prinsipi üçün xaraqterik olan və üçüncü (benefesiya qəbul etmiş) dövlətə verilən əlverişlilik əhəmiyyəti kəsb edir. Bu zaman müxtəlif klausular olsa da, beynəlxalq iqtisadi hüquq üçün bir daha əlverişlilik prinsipi çıxış edir. Benefisiya qəbul edən dövlətin daha əlverişlilik prinsipindən istifadə hüququ yalnız həmin dövlətin benefisiya verən dövlətlə müqaviləsi olduqda yaranır. Müvafiq prinsip əsasında əldə edilmiş rejim benefisiya verən dövlətin üçüncü dövlətə və ya onunla əlaqədə olan şəxslərə və əşyalara verilən rejimlə müəyyən edilir. Daha əlverişlilik prinsipi konkret sferada faktiki olaraq benefisiya verən dövlət tərəfindən istənilən üçüncü dövlətə klausuladan asılı olmayaraq birbaşa verilmiş əlverişli rejimdən az əlverişli olmayan, bərabər və ya oxşar rejimin verilməsini nəzərdə tutur. Əgər gələcəkdə hər hansı başqa bir üçüncü dövlət mövcud olan daha əlverişli rejimdən də əlverişli rejim əldə edərsə, bu halda daha əlverişlilik prinsipi klausula üçün meyar həmin dövlətə təqdim edilmiş əlverişlilik əsas götürüləcək. Benefisiya verən dövlətlə benefisiya qəbul edən dövlətin daha əlverişlilik prinsipi ilə bağlı müəyyən klausulaya malik olan müqaviləsi benefisiar üçün istinadedici müqavilə, benefisiya verən dövlətin üçüncü dövlətlə müqaviləsi isə birbaşa, konkret və müəyyən rejim nəzərdə tutan daha əlverişli rejim məzmunu istinad edilən müqavilə ilə müəyyən edilir. Öz növbəsində benefisiya verən dövlətlə çüncü dövlət arasında bağlanmış müqavilə benefisiya verənlə benefisiar arasında heç bir öhdəlik yaratmır. 86. Benefisiar dövlətin daha əlverişli rejim klausulasından istifadə etməsi üçün ən azı iki şərtin - daha əlverişli rejim klausulasının qüvvədə olması; - klausulanın fəaliyyət sferasında hər hansı əlverişli rejimin benefisiya verən dövlət tərəfindən üçüncü dövlətə şamil edilməsi zəruridir. Birinci şərt klausulanın etibarlılığı və qüvvədə olmasını şərtləndirirsə, ikinci şərt, şərtsiz (əvəzsiz) klausula mexanizminin hərəkətə gətirilməsi üçün zəruridir. Şərtli klausulanın tətbiqi üçün isə yeni hüquqi faktın qarşılıqlıq rejiminin (82) olması lazımdır (m.20). Daha əlverişlilik prinsipi haqqında klausulanın qüvvəsi benefisiya verən dövlətlin çüncü dövlətlə konkret rejimi nəzərdə tutan müqaviləsinin dayandırılması və kəsilməsi ilə başa çatır (m.21). Belə halı istisna etmək məqsədilə bir qayda olaraq daha əlverişlilik prinsipi milli rejim prinsipi ilə birlikdə verilir. AR və Türkiyə Respublikası arasında investisiyaların qarşılıqlı təşviqi və qorunması haqqında (1994) Sazişin 2.2 maddəsində qeyd edilir ki, Tərəflərdən hər biri həyata keçirilmiş investisiyalara özünün və ya hər hansı üçüncü ölkənin investorlarının investisiyalarına yaradılan rejimlərdən daha əlverişlisini təqdim edirlər. Belə bir qayda çoxtərəfli sazişlərdən GATT (119), GATS (142) və digər müqavilələr üçün xaraqterikdir.
- əşya və şəxslərin nomenklaturasının; və - benefisar dövlətin əşya və şəxslərin aidiyyat əlaqəsinin, üçüncü dövlətin əşya və şəxslərin aidiyyat əlaqəsinin (rezidentlər – rezidentlər, milli fiziki şəxslər – milli fiziki şəxslər, milli hüquqi şəxslər – milli hüquqi şəxslər və s.) eyniliyi zəruridir. Lakin bu eyniliyi mütləq mənada başa düşmək lazım deyil. Çünki aidiyyat, mənsubiyyət məsələsi müxtəlif dövlətlərdə fərqli meyarlarla müəyyən edilir. 88. Daha əlverişli rejim birtərəfli və qarşılıqlıq prinsipinə uyğun olaraq müqavilə əsasında ikitərəfli və çoxtərəfli qaydada verilərkən klausula tipləri də birtərəfli, ikitərəfli və çoxtərəfli ola bilər. Birtərəfli klausula əsasən qarşılıqlıq prinsipinin tətbiqi mümkün olmayan sahələrdə (misal üçün, bir dövlət dəniz sahilində, digəri isə qitənin daxilində yerləşdiyi halda) tətbiq edilir. İkitərəfli klausulaya misal olaraq Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Moldova Hökuməti arasında Sərbəst ticarət haqqında 1996-cı il tarixli Sazişi qeyd edilə bilər. Sazişdə milli rejim prinsipi ilə birlikdə ifadə edilən daha əlverişlilik prinsipinə görə - bu Sazişin təsir dairəsinə düşən malları, bilavasitə və ya dolayı yolla daxildə istehsal olunan, yaxud üçüncü ölkədən gətirilən analoji mallara tətbiq edilən daxili vergi və rüsumlardan yüksək vergi və rüsumlara cəlb etməmək; - bu Sazişin təsir dairəsinə düşən malların idxal və ixracına münasibətdə, analoji halda eyni qəbilədən olan daxili istehsal mallarına və ya üçüncü olkədən gələn mallara qarşı tətbiq edilməyən, hər hansı bir xüsusi məhdudlaşma və ya tələb tətbiq etməmək; - razılaşan digər Tərəfdən gələn malların anbara vurulmasına, yüklənməsinə, saxlanmasına, daşınmasına, həmçinin onlar üçün ödənclərə və ödənc köçürmələrinə analoji halda öz mallarına və ya üçüncü olkədən gətirilən mallara tətbiq olunanlardan fərqli qaydalar tətbiq etməmək öhdəliyi nəzərdə tutulub. İkitərəfli klausula tipinə investisiya müqavilələrində də geniş yer verilir. AR ilə AFR arasında 1995-ci ildə baəlanmış İnvestisiyaların qarşılıqlı müdafiəsi və təşviqi haqqında Müqavilədə qeyd edilir ki, Tərəflər qarşılıqlı olaraq investisiyalarına, üçüncü dövlətin müəssisə və vətəndaşlarına, həmçinin investorlarına təqdim etdiyi rejimdən az əlverişli olmayan rejim müəyyən edilər (m.3).
Daha əlverişli rejim klausulası şərtli və şərtsiz ola bilər. Şərtli klausula bir qayda olaraq ikitərfli müqavilələrlə qarşılıqlıq prinsipinə əsaslanır. Şərtsiz klausula - əvəzsiz klausula olmaqla benfisiya verən dövlətin hər hansı üçüncü dövlətə əvəzli olaraq verdiyi rejimdən fərqli olaraq benefisiya qəbul edən dövlətə əvəzsiz (şərtsiz) daha əlverişli rejim təqdim etməsidir. Şərtsiz klausula əsasən şoxtərəfli müqavilələrdə verilir. GATT-ın 1-ci maddəsinin 1-ci bəndində deyilir ki, .. kömrük rüsumlarının tutulmasında... istənilən əmtəələrə münasibətdə razılığa gələn Tərəflərin verdiyi imtiyaz və üstünlüklər razılığa gələn digər Tərəflərin eyni cinsli əmtəələrinə gecikmədən və şərtsiz tətbiq edilir. 90. Maddələr layihəsində daha əlverişli rejimdən inkişafda olan dövlətlərə münasibətdə müəyyən istisnalar da müəyyən edilib. Digər istisnalar sərhədyani ticarətə, kömrük ittifaqlarına, sərbəst ticarət zonalarına və s. münasibətdə tətbiq edilir. AR ilə Çexiya Respublikası arasında Ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında 1996-cı il Sazişinin 2-ci maddəsində daha əlverişlilik prinsipinin tətbiqini istisna edən hallar kimi: a) sərhədyani ticarətin və ya digər dövlətlərlə regional ticarətin sadələşdirilməsi məqsədilə qonşu dövlətlərə yaradılmış və yaradılacaq üstünlük və güzəştlər; b) razılaşan Tərəflərin kömrük ittifaqlarında və ya sərbəst ticarət zonalarında iştirakı ilə əlaqədar olan üstünlük və güzəştlər qeyd edilir. Qeyd olunan istisnalarla yanaşı, coğrafi mövqeyinə görə dənizə çıxışı olmayan dövlətlərə beynəlxalq hüquqa (Qitədaxili dövlətlərin tranzit ticarəti haqqında 1965-ci il Konvensiyasının VII prinsipi, Dəniz hüququ üzrə 1982-ci il BMT Konvensiyasının 127 və 128-ci maddələrinə) uyğun olaraq xüsusi hüquq və üstünlüklərin (rüsumsuz zonaları) verilməsi də daha əlverişlilik prinsipinin fəaliyyət sferasından istisna kimi ifadə edilib. 91. Beynəlxalq sazişlərin analızı daha əlverişlilik prinsipinin çox geniş sferada tətbiq olunması nəticəsini verir. Xüsusən də: kömrük tarifləri, idxal və ixracla bağlı ödəmələrin və ticarətin beynəlxalq tənzimlənməsi, eləcə də, xarici ticarətlə bağlı bütün yığımlara və onlarla əlaqədar sənədlərə, nəqliyyat vasitələrinin, o cümlədən xarici nəqliyyat rejimi; tranzit əməliyyatları, xarici hüquqi və fiziki şəxslərin rejimi; diplomatik, konsulluq və digər nümayəndəliklərin təsis olunması, onların imtiyaz və imunitetləri; əqli mülkiyyət (sənaye mülkiyyət hüququ, bədii və ədəbi hüquqlar); məhkəmə hakimiyyəti, bütün instansiya məhkəmə və inzibati tribunallara çıxış, xarici məhkəmə qərarlarının tanınması və icrası, məhkəmə xərclərinin təmini və s. qeyd edilə bilər. 4.10. Milli rejim prinsipi 92. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasında tətbiq edilən prinsiplərdən biri də milli rejim prinsipidir. Milli rejim prinsipi benefisiya verən dövlətin benefisar dövlətə və ya onunla müəyyən əlaqədə olan şəxs və əşyalara, dövlətdaxili qanunvericiliyə müvafiq olaraq benefisiya verən dövlətin özünün və ya onunla müəyyən əlaqədə olan şəxs və əşyaların istifadə etdiyi rejimin təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Ənənəvi olaraq milli rejim prinsipi dövlətdaxili qanunvericilik qaydası ilə meydana çıxsa da, sonradan beynəlxalq müqavilələrin də predmetinə çevrilmişdir. AR konstitusiyasının 69-cu maddəsində deyilir ki, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasında olarkən qanunla və ya Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilə ilə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları ilə bərabər bütün hüquqlardan istifadə edə bilər və bütün vəzifələri yerinə yetirməlidirlər. Müvafiq müddəa “qanunla başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa” formulası ilə müşayiət olunduğundan milli və xarici şəxslərin statusunda fərqləndirmə edir. Qeyd edilən rejimdən istisna AR-in qanunvericilik aktları ilə müəyyənləşdirilmiş və milli təhlükəsizliyin, ətraf mühitin, əhalinin müdafiəsinin təmin olunması mülahizələrinə görə nəzərdə tutula bilər. Ayrı-ayrı qanunvericilik aktlarında inkişaf etdirilənmilli rejim prinsipindən konstitusion istisna tam bərabərləşdirməni müəyyən sahədəki hüqularla məhdudlaşdırır. Xarici investisiyaların müdafiəsi haqqında AR Qanununa (m.5) görə xarici investorların fəaliyyətinin hüquqi rejimi qanunla nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla milli şəxslərin sahibkarliq fəaliyyətinin hüquqi rejimindən az əlverişli ola bilməz. Bir qayda olaraq, əmək və sahibkarlıq fəaliyyəti AR vətəndaşlığı ilə məhdudlaşdırılan sferalarda xaricilərə milli rejim prinsipinin təqdim olunması (yəni xarici şəxslərin yerli şəxslərlə tam bərabərləşdirilməsi öncə qeyd etdiyimiz milli təhlükəsizlik və s. mülahizələrə görə) mümkün olmadığından müvafiq olaraq qanunvericiliyimizdə istifadə edilən milli rejim prinsipi milli rejimin minimal standartına uyğun təfsir olunmalıdır. Milli rejimin minimal standartına görə sahibkarlıq fəaliyyətinin yerli şəxslərin də malik olduğu minimum standartı müəyyən edilir və xaricinin sahibkarliq fəaliyyətinin şərtləri həmin standartlardan aşağı olmur. 93. Milli rejim prinsipinin xaricilərə qeyri-şərtsiz təqdim olunduğu sfera bilavasitə prosessual hüquqlara aiddir. AR MPM-nin 439.2 maddəsində qeyd edilir ki, xarici şəxslər AR vətəndaşları, hüquqi şəxsləri ilə bərabər prosassual hüquqlardan istifadə edir və prosessual vəzifələr daşıyırlar. İnvestisiyaların müdafiəsi baxımından milli rejim prinsiplərini nəzərdə tutan prosassual hüquqlar üzrə regional beynəlxalq sazişlərdən Təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı mübahisələrin həlli qaydaları haqqında 1993-cü il MDB iştirakçıdövlətlərin Sazişində razılığa gələn Tərəflər əmlak hüquqlarının və qanuni maraqların hüquqi və məhkəmə müdafiəsinə təminat verir. AR mülki prosassual qanunvericiliyi AR Konstitusiyasından fərqli olaraq xarici fiziki və hüquqi şəxslərin investisiya fəaliyyəti sferasında milli rejim prinsipini müvafiq şəxslərin mənsub olduğu dövlətin xaricilər üçün milli rejim nəzərdə tutub-tutmamasından (qarşılıqlıq prinsipindən) asılı olmayaraq təqdim edir. Bu da milli rejim prinsipinin mülki prosassual sahədə qanunvericiliyin ümumi prinsipinə çevrilməsinə dəlalət edir. 94. Milli rejim prinsipinin mahiyyətini tam anlamaq üçün onun daha əlverişlilik prinsipi ilə oxşar və fərqli xüsusiyyətləri müəyyən edilməlidir. Oxşar xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, milli rejim də daha əlverişlilik prinsipi kimi beynəlxalq müqavilə əsasında verilə bilər və hər iki prinsipdən doğan rejim beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsinə xidmət edir. Belə bir nəticə yaranır ki, milli rejim prinsipi daha əlverişlilik prinsipindən fərqli olaraq konkret məzmuna malik eyni zamanda hüququn müəyyən sferasında ümumi qaydaya (adətə) çevrilmişdir. Daha əlverişlilik prinsipindən fərqli olaraq bərabərləşdirmə meyarı daha müəyyən xaraqter kəsb edir. Daha əlverişli rejim klausulasına müvafiq olaraq xarici şəxslər bir qayda olaraq öz aralarında hüquq və üstünlüklərdən istifadədə bərabərləşdirdiyi halda, milli rejim prinsipinə əsaslanan müqavilədə isə iştirakçıların hüquq və üstünlükləri milli şəxslərlə bərabərləşdirilir. Müəyyən hallarda isə, daha əlverişlilik prinsipinin istinad etdiyi rejimin özü milli rejim kimi təzahür edə bilər. Milli rejim klausulası daha əlverişlilik prinsipinə nisbətən daha çox işləkdir. Əgər daha əlverişlilik prinsipi bir qayda olaraq beynəlxalq müqavilə qaydasında təqdim olunarsa, milli rejim həm beynəlxalq, həm də dövlətdaxili hüquqi qaydada təqdim olunur. Bu mənada milli rejim klausulası daha əlverişlilik prinsipindən daha çevik olmaqla yanaşı, həm də qeyd etdiyimiz kimi müəyyən məzmuna malikdir.Təsadüfü deyil ki, beynəlxalq ticarətdə əsas prinsip kimi çıxış edən diskiriminasiyaya yol verməməyi reallaşdırmaq üçün, daha əlverişlilik prinsipinin zirvəsi kimi milli rejim tətbiq edilir. 95. Böyük kapitala malik olan transmilli korporasiyalara, xarici investorlara milli rejimin məhz minimal standartı təqdim edilərkən milli maraqlar da nəzərə alınmalıdır. Əks təqdirdə, azad rəqabət mühitində yenicə formalaşmağa başlayan milli sənayeni möhkəmləndirmək mümkün olmaz. Məhz bunu nəzərə alaraq beynəlxalq hüquqda həm daha əlverişlilik prinsipindən, həm də milli rejim prinsipinin verilməsindən inkişaf etməkdə və keçid iqtisadiyyatında olan ölkələr üçün müəyyən istisnalar ifadə olunub. Enerji Xartiyasına Müqavilədə həm daha əlverişlilik prinsipi, həm də milli rejim prinsipinin tətbiqi yalnız investisiyaların təhlükəsizliyi sferası ilə məhdudlaşdırılıb. Müvafiq olaraq Enerji Xartiyasına Müqavilədə keçid iqtisadiyyatında olan dövlətlər üçün müəyyən güzəştlər ifadə olunub. Müqavilənin “GATT Əlavəsində” həmin dövlətlər üçün məhdud sayda öhdəliklərdən, GATT üzrə qaydalardan tamamilə istisnalar nəzərdə tutulur. Beynəlxalq iqtisadi hüququn prinsiplərinin sistemi də beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin mürəkkəbləşməsi ilə bu sistem daha da təkmilləşəcək. Beynəlxalq iqtisadi hüququn prinsipləri, o cümlədən ayrı-seçkiliyə yol verməmək, daha əlverişlilik prinsipi, milli rejim prinsipi və s. prinsiplər beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi, dövlətlərarası iqtisadi münasibətlərin müsbət inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
6. Корецкий В.М. Очерки международного хозяйственного право. Харьков. 1928. с. 30
10. Detter de Lupis I. The Concept of International Law. Stockholm. 1987 p. 90. 11. Horn N. Normative Problems of the New International Economic Order Journal of World Trade Law/. 1982. Vol. 16. N 4. P. 437-445 V FƏSİL. DÖVLƏT İMMUNİTETİ BEYNƏLXALQ İQTİSADİ HÜQUQUN İNSTİTUTU KİMİ 5.1. Dövlət immunuteti problemi və onun beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi 5.2. Dövlət immunitetinin anlayışı 5.3. Dövlət immunitetinin növləri və immunitetin istisna etdiyi hallar
Dövlət tarixən beynəlxalq ticarət (təsərrüfat) münasibətlərinin iştirakçısı kimi çıxış etmişdir. Cəmiyyətin xüsusi təşkilati forması olaraq, dövlət ikili təbiətinə uyğun olaraq həm siyasi hakimiyyət funksiyasını, həm də həmin hakimiyyətin əlverişli fəaliyyəti üçün bəzən qeyri-siyasi funksiyanı həyata keçirməyə məcburdur. Dövlətin qeyri-siyasi hakimiyyət xaraqterli fəaliyyəti, daha doğrusu beynəlxalq ticarət münasibətlərində iştirakı əsasən orta əsrlərə təsədüf edir. Hərgah bundan öncə də dövlət yalnız siyasi hakimiyyət vasitəsi kimi qəbul edilmirdi. Dövlətin müxtəlif təbiətli və növlü ictimai münasibətlərə daxil olması onun suverenliyinin həmin münasibətlərə təsirinin dəqiqləşdirilməsini zəruri edirdi. Dövlətin digər dövlətlərlə beynəlxalq müqavilələrbağlaması, ərazi problemlərinin həlli, əməkdaşlıq formallarının müzakirəsi zamanı siyasi məqsəd daha çox təzahür etdiyindən dövlət suverenliyi və ondan meydana gələn immunitetin (başqa bir yurisdiksiyaya tabe olmamaq xüsusiyyətinin) hər hansı bir güzəştindən danışmağa dəyməz. 97. Beynəlxalq sferada dövlətin özünün siyasi hakimiyyətini bir qayda olaraq diplomatik əlaqə orqanları vasitəsilə həyata keçirir. Bu zaman diplomatik nümayəndəliyin funksiyasından yararlandığından həmin qurumlar üçün immunitetlə (məsələn, mənzil, əmlak, fiskal (vergi) və s.) yanaşı həm də müəyyən imtiyazlar (məsələn, ölkəsi ilə maneəsiz əlaqə saxlamaq, gömrük imtiyazları, dövlətinin simvollarından istifadə etmək və s. hüququ) müəyyən edilir. Beynəlxalq hüquqa (Diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasına) görə bu halda dövlət siyasi funksiya həyata keçirdiyi üçün onun immunitetinin istisnası da yolverilməz hesab edilir. Başqa bir halda dövlətin güzəştsiz immuniteti hərbi gəmilərə şamil edilir. Dəniz hüququ üzrə BMT-nin 1982-ci il konvensiyasının 95-ci maddəsində qeyd edilir ki, hərbi gəmilər açıq dənizdə olarkən bayraq dövləti istisna olmaqla onlar istənilən digər dövlətin yurisdiksiyasından immunitetə malikdir. Hərbi gəmilərdən fərqli olaraq ticarət gəmiləri dövlət immunitetinə malik deyillər. Funksional immunitet nəzəriyyəsinə əsaslanan beynəlxalq sazişlər ticarət gəmilərinin immunitetini istisna edir. Bu sahədə ilk çoxtərəfli sazişlərdən Dövlət ticarət gəmilərinin immunitetinə münasibətdə bəzi qaydaların unifikasiyası üçün 1926-cı il Brüssel konvensiyası və 1934-cü ildə həmin konvensiyaya qəbul edilmiş Əlavə protokolda qeyd etdiyimiz konsepsiyadan çıxış edir. Vaxtilə bir sıra dövlətlər, o cümlədən SSRİ Açıq dəniz haqqında 1958-ci il və Ərazi dənizi və bitişik zona haqqında 1958-ci il konvensiyalarına qeyd şərt etməklə dövlət ticarət gəmilərinə də dövlət immunitetini şamil etsə də 1982-ci il Dəniz hüququ üzrə BMT Konvensiyası bir daha əvvəlki konvensiyaların konsepsiyasını qəbul etmişdir. Başqa sözlə, ticarət gəmilərinin immuniteti istisna edilir. Dövlət immunitetinin kompleks şəkildə beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi sahəsində müqavilə 1972-ci ildə qəbul edilmiş Dövlət immuniteti haqqında Avropa Konvensiyasıdır. Konvensiyaya görə dövlət immuniteti o halda tanınmır ki, müvafiq dövlətin fəaliyyəti xüsusi hüquq və ya kommersiya xaraqterlidir. Dövlət immuniteti haqqqında uzun müddət universal sazişin qəbul edilməməsi bir sıra problemlərlə bağlı olmuşdur. Problemin universal qaydada həlli zərurətini nəzərə alaraq 1979-cu ildən BMT Beynəlxalq hüquq Komissiyası Dövlətlərin və onların əmlakının yurisdiksiya immuniteti haqqında maddələr layihəsinin hazırlığına başlayır. 1994-cü ildə Komissiya tərəfindən Layihə qəbul edilir. 2000-ci ildən isə məsələnin həlli BMT Baş Məclisinin təsis etdiyi Dövlətlərin və onların əmlakının yurisdiksiya immuniteti üzrə Xüsusi Komitəyə həvalə edilir. 2004-cü ildə Komitə öz fəaliyyətini başa vurduqdan sonra BMT Baş Məclisi özünün 59/39 saylı qətnaməsilə Dövltlərin və onların əmlakının yurisdiksiya immuniteti haqqında konvensiyanı qəbul edir. Konvensiyanın ümumi konsepsiyası dövlət immunitetinin məhdudlaşdırılmasına yönəlməklə eyni zamanda bəzi ölkələrin dövlətdaxili qanunvericiliyindən fərqli qaydalar da nəzərdə tutur (111) . Hazırda Konvensiya 13 dövlət tərəfindən imzalanmış, 4 dövlət dövlət tərəfindən isə retifikasiya edilmişdir. Bir çox Dövlətlər isə Konvensiya normalarından adət normaları kimi istifadə edirlər (111) . Konvensiyaların normalarını şərti olaraq 5 qrupa bölmək olar:
normalar; 4) ilkin tədbirlərdən və icraat hərəkətlərindən immuniteti tənzim edən normalar;
Yüklə 1,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|