Ekologiya lotinda p65

58
fas olish, odatda, kislorodsiz muhitda ro‘y beradi va oksidlovchi
sifatida anorganik moddalar, masalan, oltingugurt ishtirok etadi.
Bijg‘ish  ham  anaerob  jarayon  bo‘lib,  organik  moddaning  o‘zi
oksidlovchi  hisoblanadi  va  kislorod  ishtirokisiz  fermentlar  yor-
damida parchalanish ro‘y beradi.
Organizmlar aerob nafas olish jarayoni vositasida o‘ziga zarur
bo‘lgan  energiyani  oladi.  Kislorodsiz  nafas  olish  saprofaglar
(bakteriyalar,  achitqi,  mog‘or  zamburug‘i,  bir  hujayrali  hay-
vonlar)  hayot  faoliyatining  asosidir.  Aerob  nafas  olish  tezligi
anaerob nafas olishga nisbatan sezilarli darajada ustun.
Shunday qilib, vaqt bo‘yicha geterotrof parchalanish jarayoni-
ning organik mahsulot hosil bo‘lishidan birmuncha orqada qo-
lishi ro‘y berayotganligini ta’kidlash mumkin.
Nobud  bo‘lgan  organizmlar  qoldiqlarining  parchalanishidan
chirindi hosil bo‘lish jarayoni nisbatan tez, biroq oxirgi bosqich —
chirindining minerallarga aylanish  jarayoni juda sekin kechadi.
Parchalanish  jarayonida  biotik  omillardan  tashqari  abiotik
omillar,  jumladan,  yong‘inlar  ham  ishtirok  etadi.  Agar  o‘lik
organizmlar geterotrof mikroorganizmlar va saprofaglar tomoni-
dan parchalanmasa, barcha oziq moddalar o‘liklar tanasida saq-
lanar va hech qanday yangi hayot paydo bo‘lmas edi.
Gomeostaz — biologik tuzilmalar — organizm, populatsiya va
ekotizimning o‘zgarishlarga qarshilik ko‘rsatish va muvozanatni
saqlash qobiliyati. Ekotizim nuqtayi nazaridan gomeostaz hodisasi
qaytar  aloqadir.  Gomeostazni  pechkaning  termostat  (haroratni
bir  xilda  saqlab  turadigan  asbob)  tomonidan  boshqarilishiga
qiyoslash  mumkin.
Ekotizimlarni tashqaridan boshqarish talab etilmaydi — u o‘z-
o‘zidan tartibga solinadigan tizim. Ekotizim darajasida gomeostaz-
ning o‘z-o‘zidan tartibga solinishi bir qancha boshqarish mexa-
nizmlari  bilan  ta’minlangan.  Ulardan  biri  «yirtqich  —  qurbon»
tizimchasi hisoblanadi (5.2-rasm).
Boshqarish mazkur tizimda ijobiy va salbiy aloqalar  vositasida
amalga  oshiriladi.  Ijobiy  qaytar  aloqa  «og‘ishni  kuchaytiradi»,
masalan,  «qurbon»  populatsiyasini  haddan  tashqari  ko‘paytiradi.

---

59
Salbiy  qaytar  aloqa  «og‘ishni  kamaytiradi»,  masalan,  «yirtqich»
populatsiyasi sonining ko‘payishi hisobiga «qurbon» populatsiyasining
o‘sishini  cheklaydi.  Mana  shu  bog‘liqlikda  o‘zaro  moslashish
jarayonlari rivojlanadi. Agar bu tizimga boshqa omillar aralashmasa
(masalan,  odam  «yirtqich»ni  yo‘q  qilmasa),  o‘z-o‘zidan  tartibga
solinish  natijasi  gomeostaz  maydoni  —  salbiy  aloqalar  doirasini
tavsiflaydi.  Agar  tizimda  buzilishlar  bo‘lsa,  qaytar  ijobiy  aloqalar
ustunligi boshlanib, tizimni halokatga olib kelishi mumkin.
Yirik ekotizimlar hammadan ko‘ra barqaror bo‘lib, ular ichida
eng turg‘uni — biosfera hisoblanadi, kichik ekotizimlar esa eng beqaror,
noturg‘un    bo‘ladi.  Buning  sababi  shundaki,  yirik  ekotizimlarda
moddalar aylanishi va energiya oqimlarining o‘zaro aloqadorligi hisobiga
o‘z-o‘zidan tartibga solinuvchi gomeostaz vujudga keladi.
«Yirtqich»popu-
latsiyasining
o‘sishi
5.2-rasm. O‘z-o‘zidan tartibga solinuvchi gomeostaz tizimi:
a — «yirtqich—qurbon» tizimida ijobiy (+) va salbiy (—) qaytar aloqalarning
o‘zaro bog‘lanishi; b — gomeostaz maydoni haqidagi tasavvur.
«Qurbon»popu-
latsiyasining
o‘sishi
a
Halo
k
at
Ijobiy  qaytar  aloqaning
yuqori chegarasi
Gomeostaz  maydoni
Salbiy qaytar aloqa
doirasi
Halo
k
at
Ijobiy  qaytar  aloqaning
quyi chegarasi
Stress (hayajon, asabiylashish)
(–)0
(+)
b
O‘zgaruvchan 
tizimlar
+
–

---

60
Yerda hayot faqat quyosh energiyasi hisobiga
mavjuddir.  Fotosintez  jarayoni  faqat  yorug‘lik
tufayli  paydo  bo‘lgan  va  quyosh  energiyasi
o‘simliklar orqali go‘yoki barcha organizmlarga yetkaziladi. Energiya
oziqlanish  (yoki  trofik)  zanjiri  orqali  organizmdan  organizmga:
avtotrof, produtsentlardan geterotrof, konsumentlarga, shu tariqa
4—6 marta bitta trofik bosqichdan ikkinchisiga uzatiladi.
Òrofik  bosqich  —  oziqlanish  zanjirida  har  bir  bo‘g‘inning
tutgan o‘rni.  Birinchi trofik bosqich — bu produtsentlar, qolgan
barchasi —  konsumentlar; ikkinchi  trofik bosqich — bu o‘sim-
likxo‘r  konsumentlar;  uchinchisi  —  o‘simlikxo‘r  konsumentlar
bilan  oziqlanadigan  etxo‘r  konsumentlar;  to‘rtinchisi  —  boshqa
etxo‘rlarni  iste’mol  qiladigan  konsumentlar  va  h.k.  Binobarin,
konsumentlarni  ham  bir  necha:  birinchi,  ikkinchi,  uchinchi  va
h.k. tartibli darajalarga bo‘lish mumkin (5.3-rasm).
Konsumentlar  tomonidan  yutilgan  oziqlar  12—20  %,  et-
xo‘rlarda 75 % gacha o‘zlashtiriladi. Energiya sarfi asosan orga-
nizmdagi  metabolizm  jarayonlarini  qo‘llab-quvvatlashga,  ya’ni
nafas olishga sarflangan chiqimlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Qolganlari
organizmdagi turli jarayonlar (to‘qimalar, zahiralar) uchun sarf-
lanadi. Metabolizmda foydalanilgan barcha energiya oxir-oqibat
issiqlik energiyasiga aylanadi va atrof-muhitga tarqaladi.
Ekotizimlar
energiyasi
r
a
lt
n
e
s
t
u
d
o
r
P
i
h
c
n
i
r
i
B
il
b
it
r
a
t
r
a
lt
n
e
m
u
s
n
o
k
i
h
c
n
i
k
k
I
il
b
it
r
a
t
r
a
lt
n
e
m
u
s
n
o
k
i
h
c
n
i
h
c
U
il
b
it
r
a
t
r
a
lt
n
e
m
u
s
n
o
k
h
c
i
q
s
o
b
-
1
h
c
i
q
s
o
b
-
2
h
c
i
q
s
o
b
-
3
h
c
i
q
s
o
b
-
4
:
h
c
i
q
s
o
b
-
5
r
a
lt
n
e
s
t
u
d
e
r
i
h
c
v
u
r
i
h
s
o
a
g
l
a
m
a
i
n
i
h
s
i
n
a
l
a
h
c
r
a
p
g
n
i
n
r
a
l
a
d
d
o
m
k
i
n
a
g
r
O
5.3-rasm. Biogeotsenozda organizmlarning oziqaviy munosabatlari.
○○
V
V
V
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○
○
○
○
○
○
○
○
V
○○
V
○○
V
○○
V

---