Ekologiya lotinda p65

83
Bu tushuncha V.I. Vernadskiyning (1863—1945) biosfera haqidagi
ta’limotiga asoslanadi. Uning tasavvuriga ko‘ra, biosfera quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: tirik tabiat (barcha tirik organizmlar); biogen moddalar
(ko‘mir,  ohaktosh,  neft  va  h.k.);  qotib  qolgan  moddalar  (ularning
paydo bo‘lishida organizmlar ishtirok etmaydi, masalan, magmatik
tog‘  jinslari);  biologik  qotib  qolgan  moddalar  (tirik  organizmlar
yordamida  hosil  bo‘lgan  moddalar);  radioaktiv  moddalar;  koinot
moddalari (meteoritlar, asteroidlar va h.k.); tarqoq (kuchsiz) atomlar.
Moddalarning shu turlari bir-biri bilan geologik bog‘langan bo‘ladi.
V.I. Vernadskiy ta’limotining mohiyati shundaki, Yer sayyorasi-
ning qayta o‘zgargan qiyofasida «tirik moddalar»ning o‘ziga xos xizmatini
tan  olishdan  iboratdir.  Aynan  tirik  organizmlar  Quyoshning  nurli
energiyasidan foydalanib, tabiatda cheksiz rang-baranglik yaratgan.
Ta’limotning ikkinchi muhim qirrasi, jonli va jonsiz tabiatning
o‘zaro aloqadorligi, organizm va muhitning o‘zaro moslashuvida
namoyon bo‘ladigan biosferaning birligi va batartibligidir.
Ta’limotining  uchinchi  muhim  jihati  uning  paydo  bo‘lishi  va
rivojlanishi haqidagi tasavvur hisoblanadi. Hozirgi kundagi biosfera
birdaniga paydo bo‘lgan emas, balki abiotik va biotik omillarning domiy
o‘zaro ta’siri jarayonida uzoq davom etgan evolutsiya natijasidir.
Olimning biosfera evolutsiyasi haqidagi g‘oyalarini quyidagicha
ifodalash  mumkin:
1.  Dastavval  litosfera  —  atrof-muhit  nishonasi,  keyin  yerda
hayot paydo bo‘lgach, biosfera shakllangan.
2. Hozirgi tirik mavjudotlar o‘tgan geologik davrlardagi tirik
moddalar bilan genetik bog‘langan.
3. Òirik organizmlar — yer po‘stida kimyoviy elementlarning
ko‘chib yurishini ta’minlovchi bosh omildir.
4. Organizmlar faoliyatining samarasi shundaki, ularning soni
cheksiz katta bo‘lib, cheksiz katta vaqt oralig‘i davomida harakat
qiladilar.
5. Biosferadagi jarayonlar rivojini harakatga keltiruvchi asosiy
omil tirik moddalarning biokimyoviy energiyasidir.
V.I. Vernadskiy ijodining gultojisi noosfera, ya’ni aql sferasi
haqidagi ta’limot bo‘lgan.

---

84
Òurli darajadagi ekotizimlar va eng katta
ekotizim — biosferada kechadigan jarayon-
larga ikki omil ta’sir ko‘rsatadi:
1)  allogen  (tashqi)  omillar  —  geologik
va iqlim omillari;
2)  avtogen  (ichki)  omillar  —  faqat  tirik  mavjudotlar  bilan
shartlangan  jarayonlar.
Bu omillarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida tur ichidagi, tur-
lararo va biosfera darajasida biologik xilma-xillik shakllangan. Biosfera
(ekosfera) barqarorligining asosi — uni tashkil etuvchi ekotizim-
larning xilma-xilligidir.
Meteoritlar va asteroidlar kimyosiga oid ma’lumotlar shundan
dalolat beradiki, quyosh tizimining dastlabki rivojlanish bosqichlarida
organik moddalarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos va oddiy hodisa bo‘lgan.
Qudratli  ultrabinafsha  nurlanishlar  ta’sirida  sintezlangan  or-
ganik moddalardan eng sodda anaerob organizmlar paydo bo‘lib,
Yerning dastlabki ekotizimi ularni o‘z ichiga olgan. O‘sha paytda
atmosferada kislorod, shunday ekan, ozon qatlami ham bo‘lmagan.
Eng sodda anaeroblar (achitqiga o‘xshash) bundan 3,5 mlrd
yil oldin paydo bo‘lgan va bu davrda hayot kislorodsiz atmosferada
faqat  suv  qatlamlarining  ultrabinafsha  nurlanishlardan  himoya-
lanishi  natijasida  vujudga  kelishi  mumkin  bo‘lgan.  Bu  sodda
organizmlar kichik suv havzalarining issiq manbalarida keragidan
ortiq  bo‘lgan  organik  moddalar  bilan  oziqlangan.  Organik  oziq
moddalar sodda organizmlarda samoviy sintezni vujudga keltirgan.
Shunday qilib, biosfera asoslari gidrosferada vujudga kelgan  va
dastlab  geterotrof  tabiatli  bo‘lgan.  Mavjud  shart-sharoitlar  eng
sodda organizmlarning ko‘payib, turli yashash sharoitlariga tar-
qalishini ta’minlagan. Òarqalish, kengayish  va oziq tanqisligi bilan
shartlangan tanlanish «bosimi» bundan 3,5 mlrd yil oldin fotosin-
tezning paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Prokariotlar  —  ko‘k-yashil  suvo‘tlari  dastlabki  avtotrof  or-
ganizmlar bo‘lgan. 1,5—2 mlrd yildan keyin dastlabki bir hujayrali
eukariot  organizmlar  paydo  bo‘lgan  va  azaldan  mavjud  bo‘lgan
tanlanish hukmronligida avtotrof suvo‘tlari populatsiyasining bir-
dan ko‘payishi yuz bergan. Bu jarayon suvda kislorodning ko‘-
Biologik  xilma-
xillik — evolutsiya
natijasi  sifatida

---

90
chilik olimlar Homo sapiens ikki kenja turga: neandertal va hozirgi
odamga bo‘lingan, deb hisoblashadi  (9.1-rasm). 4 mlrd yillik tirik
tabiat  taraqqiyotida  atigi  3,5—5  mln  yil  oldin  odam,  Homo
sapiensning paydo bo‘lishi nisbatan uzoq davr emas.
Dastlabki odam o‘zini tabiat bilan birgalikda his qilgan. Òirik-
chilik  yo‘lida  ovchilik  va  o‘simlik  mevalarini  yig‘ish  bilan  shu-
g‘ullangan,  vaqtinchalik  kichik  manzilgohlar  qurib,  o‘simlik  va
boshqa oziq moddalarga boy maydonlarga ko‘chib yurishgan. Bu
9.1-rasm. Yerda odamning paydo bo‘lishi.
8000
50 000
500 000
1 400 000
1 500 000
3 000 000
Homo sapiens
Neandertal odam
Avstralopite
k
lar
Yangi dunyo
maymunlari
Odamsimon
maymunlar
(antropoidlar)
Eski dunyo
maymunlari
Quyi sutemizuvchilarning asosiy turlari
10 000 000
12 000 000
20 000 000
50 000 000
Yosh, yillar
Gominidlar

---

91
vaqtda  odam  o‘zini  o‘rab  turgan  tabiatga  kuchli  ta’sir  ko‘rsat-
magan.  Shuningdek,  bundan  1,5  mln  yil  oldin  odamning  umr
uzoqligi 20 yildan ortiq bo‘lmagan, umumiy soni esa 500 mingdan
oshmagan. Bunga odamning o‘z-o‘zidan tartibga solinuvchi tabiiy
kuchlar hukmronligi muhitida yashaganligi sabab bo‘lgan.
Odam ham, istalgan tur kabi, nafaqat atrof-muhitga bog‘lan-
gan, balki unga ta’sir ham ko‘rsatgan. Biroq odamning hayvonlardan
farqli tomoni shundaki, u aqlga ega mavjudot. Aql odamga oziq
resurslari yetishmovchiligini bartaraf qilish imkonini bergan: qish-
loq xo‘jaligi — chorvalik va dehqonchilik rivojlana boshlagan. Bu
hodisa taxminan 10 ming yil oldin ro‘y bergan. Aynan shu davrda
odam o‘ziga qarashli bo‘lgan ekologik tizimni yarata boshlagan.
Odamning  fikrlash  va  zaruriy  mehnat  qurollarini  yaratish
qobiliyati  oddiy abiotik va biotik omillar ta’sirini yengib chiqi-
shiga imkon bergan. B. Nebelning ta’kidlashicha, odam bu ta’si-
rotlarni  bartaraf  etib:  oziq  mahsulotlari  serobligini  ta’minlagan;
suv omborlari qurib, aholi yashash joylariga suv keltirgan; yirt-
qichlarga qarshi kurash vositalarini yaratgan; o‘ziga yashash ma-
koni  qurib,  isinish  va  sovishni  o‘rgangan;  boshqa  turlar  bilan
raqobat kurashida g‘olib bo‘lgan.
Odam  tabiatdagi  cheklovchi  omillar  ta’sirini  bartaraf  etish
usullarini o‘rgangan bo‘lsa-da, ularning ustidan 100 % g‘alabaga
erishmagan.  Masalan,  odam  iqlim  omillariga  (sovuq,  issiq,
qurg‘oqchilik, namgarchilik va h.k.) hamisha qaram bo‘lib kelgan.
Biroq  odam  sun’iy  yashash  muhitini  qay  darajada  qulay  yarat-
masin,  tabiat  hamisha  inson  mavjudligining  bosh  omili,  uning
yashash muhiti  bo‘lib qolaveradi.
Homo  sapiensning  genetik  dasturi  odamni  biologik  tur  si-
fatida aniqlab bergan. Genetik dastur DNK molekulalariga yozil-
gan  bo‘lib,  eng  noyob  tabiiy  resurs  hisoblanadi.  Odam  DNKsi
avloddan avlodga o‘tishida turli xil genetik jarayonlarga:
1) DNK tuzilmasini o‘zgartiruvchi mutatsiya jarayoniga;
2) genlar migratsiyasiga — boshqa populatsiyalardan genlar-
ning kelishi yoki ketishiga;

---