Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
67 Biosfera tarkibi va chegaralari rasi 50 km.gacha davom etadi. 2025 km balandlikda ozon qat- lami joylashgan bolib, u Yerni koinotning tirik organizmlar uchun halokatli bolgan ultrabinafsha nurlaridan himoya qiladi. Yerning koinot bilan modda almashinuvi atmosfera orqali amalga oshadi: koinotdan kosmik changlar va meteoritlar kirib keladi; unga yengil gazlar vodorod va geliy chiqariladi. Atmosferaning asosiy qismini azot (78 %), kislorod (20,95 %), argon (0,93 %) va karbonat angidrid (0,03 %) gazlari tashkil etadi. Qolgan tarkibiy qismlar: metan, vodorod, azot oksidi va boshqa gazlar juda kam ulushga ega. Atmosfera bir necha qatlamlardan iborat (pastdan yuqoriga): troposfera, stratosfera, mezosfera, ionosfera (termosfera) va ekzosfera. Yer tabiiy muhitining shakllanishida troposfera (atmosfera- ning qutblarda 810 km, motadil kengliklarda 1012 km, tro- pik kengliklarda 1618 km balandlikda joylashgan quyi qismi) juda muhim ahamiyat kasb etadi. Òroposferada havo oqimlari- ning harakati tufayli suv va issiqlik almashinuvi roy beradi. Atmosfera, gidrosfera va litosfera ortasida bir-birini taqozo qiluvchi va ozaro shartlangan mustahkam aloqalar ornatilgan. Biosferada kechadigan barcha jarayonlar amalda ular bilan boglangan. Biosfera umumiy ekologik tizim (eko- sfera) bolib, istalgan ekotizimlar kabi abiotik va biotik tarkibiy qismlarni oz ichiga oladi. Biosferaning abiotik tarkibiy qismlari tuproq, atmosfera havosi va suv muhitini, biotik tarkibiy qismlari esa barcha biologik birliklarga mansub bolgan tirik organizmlar majmuyini oz ichiga oladi. Biosfera va tiriklikning mazmun-mohiyati aynan shu biotik tarkibiy qism bilan tavsiflanadi. Òirik organizmlar biosferaning tarkibiy qismlari bilan ozaro mustahkam boglangan (6.1-rasm). Zero, biosfera nuqtayi naza- ridan tirik moddalar tirik organizmlarning umumiy soni muhim ahamiyatga ega bolib, olimlarning hisobiga kora, uning massasi 2420 mlrd tonnani tashkil etadi. Biosferaning chegaralari past bosim va sovuq hukmronlik qila- digan atmosferaning yuqori qatlamlaridan bosimi 12 ming atm bolgan okean chokmalariga qadar davom etadi (6.2-rasm). 68 6.1-rasm. Òirik organizmlar biosfera tarkibiy qismlari bilan ozaro bogliqligi. Quyosh nuri AVTOTROFLAR (yashil osimliklar) Litosfera Tuproq Atmosfera Gidrosfera GETEROTROFLAR (hayvonlar va mikroorganizmlar) 6.2-rasm. Biosfera chegaralari. Ozon qatlami 50 000 20 000 10 000 2 000 1 000 100 10 metr 0 1 10 100 1 000 10 000 ATMOSFERA B I O M A S S A GIDROSFERA LITOSFERA 6.2-rasmda aks ettirilgan biosfera chegaralari doirasida tirik orga- nizmlarning turli guruhlariga mansub bolgan mikroorganizmlar, hayvon zotlari va osimlik navlari turli biologik uyushmalar biotse- noz, biogeotsenoz va ekologik tizimlar tarkibida notekis tarqalgan. 69 Tabiatda moddalar aylanishi 6.3-rasm. Òabiatda moddalarning katta aylanma harakati. Yerning ichki energiyasi Quyosh energiyasi Magmatik jinslar Magmatik jinslar Chokindi jinslar Shakl ozgarishi Metamorfik jinslar Erish Nurash, kochish, chokish, toshga aylanish Magma Kristallanish Biroq biomassaning asosiy miqdori gidrosferaning eng yuqori, litosferaning eng ustki (tuproq), atmosferaning eng quyi qismlari tutash hududlarda joylashgan. Òabiatda ikki xil moddalar almashinuvi mavjud: katta (geologik) va kichik (biogeo- kimyoviy). Òabiatda moddalarning katta aylanma harakati Quyosh va Yer qaridagi energiyaning ozaro tasirlashuvi orqali roy berib, moddalarni biosfera bilan Yerning chuqur qatlamlari ortasida qayta taqsimlaydi. Masalan, yer postining harakatchan qismlarida ilgari paydo bolgan moddalar magmatik jinslar turli omillar tasirida yemirilib, chokindi jinslarga aylanadi; bu jinslar yer postida yuqori bosim va harorat tasirida qayta ozgarishga uchrab, metamorfik jinslarga aylanadi; ular yerning ichki energiyasi tasirida qayta erib, magma hosil qiladi va yer yuzasiga chiqib, yangi magmatik jinslarga aylanadi. Bu jarayon uzluksiz ravishda davom etadi (6.3-rasm). 6.3-rasmda aks ettirilgan tabiatda moddalar katta aylanma harakatining belgisi doira shaklida emas, balki burama chiziq korinishida. Bu yangi moddalar aylanishi jarayoni eskisini ay- nan takrorlamasligiga ishoradir. 70 Òabiatda suv aylanishi ham katta aylanma harakat hisoblanadi. Bu harakat quruqliklar bilan okean ortasida atmosfera orqali amalga oshadi. Xususan, quyosh energiyasi tufayli dunyo okeani yuzasidan buglangan namlik havo oqimlari shamollar tasirida quruqlikka siljiydi va atmosfera yoginlari korinishida yer yuzasiga yogadi. Keyin relyef shakllariga muvofiq yerusti va yerosti suvlari shaklida okean hamda dengizlarga qaytadi. Olimlarning hisobiga kora, tabiatda suv aylanishida yiliga 500 ming km 3 suv ishtirok etadi. Òabiatda moddalarning kichik aylanma harakati (biogeokimyo- viy harakat) moddalarning katta aylanma harakatidan farq qilgan holda biosfera miqyosida amalga oshadi. Uning mohiyati fotosin- tez jarayonida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bolishi va organik moddalarning parchalanishi tufayli yana anor- ganik moddalar paydo bolishi bilan izohlanadi. Moddalarning kichik aylanma harakati biosfera uchun mu- him hisoblanib, hayotning davom etishini taminlaydi. Òirik mod- dalar paydo bolib, ozgarishlarga uchrab va nobud bolgan holda hayot davomiyligini qollab-quvvatlaydi hamda moddalarning biogeokimyoviy aylanishini taminlaydi. Òabiatda energiya almashinuvining bosh manbayi quyosh nuri bolib, u fotosintezni vujudga keltirgan. Quyosh energiyasi yer yuzasiga bir xil tushmaydi. Masalan, Arktika hududlariga ekva- torga nisbatan uchdan bir qism miqdorida issiqlik tushadi. Oz- bekiston tabiatdagi barcha rang-baranglik qamrab olingan, tort faslga ega quyoshli zaminda joylashgan ajoyib olka hisoblanadi. Bir qator ekologik tizimlarda modda va energiyaning kochishi organizmlarning trofik zanjiri vositasida amalga oshadi. Bunday aylanma harakat kopincha biologik aylanma harakat deyiladi. Bu harakat, yuqorida takidlanganidek, kichik miqyoslarda yopiq korinishda amalga oshadi. Biosfera miqyosida biogeokimyoviy harakat amal qilib, makro va mikroelementlar hamda oddiy organik moddalarning atmo- sfera, gidrosfera va litosfera moddalari bilan birgalikdagi ayla- nishi roy beradi. V.I. Vernadskiy ayrim moddalarning aylanishini Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|