Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

38 
tərəfləri efiryağlı vəziciklərlə örtülmüşdür. Yarpaqları tərsyumurtaşəkilli, kənarları kəskin dişcikli, 
qısa  saplaqlı,  6  kasa  yarpağı,  6  ləçək  və  6  erkəkcikdən  ibarətdir.  Meyvələri  qırmızı  və  3 
toxumludur.  Gövdə  və  budaqlarının  zirvəsində  yumşaq,  kiçik  salxımşəkilli  çiçəkqrupları  vardır. 
Çiçək  tacı  ikidodaqlı,  çəhrayı  və  ya  bənövşəyi  rənglidir.May-iyunda  çiçəkləyir,  avqust-sentyabr 
aylarında  isə  meyvələri  yetişir.  Qafqaz,  Krim,  Moldaviya,  Ukrayna,  Krasnodar,  Cənub  və  Qərbi 
Avropa  ölkələrində  və  bütün  Azərbaycanda  yayılmışdır.  Daş,  qaya,  çınqıllı  yerlərdə,  çay  və 
sututarların  sahillərində,  iynəyarpaqlı  meşələrdə,  kolluqlarda  və  meşə  çəmənliklərində  bitir. 
Meyvələrindən qırmızı rəngalmaq üçün istifadə olunur. 
 22.  Mentha  aguatica  L.  (Lamiaceae  Lindl.  -  Dalamazkimilər)  –  Su  yarpızı  +  Hypericum 
perforatum qarışığı narıncı-qırmızı rəng verir. 
Qəhvəyi rəng verən bitkilər 
Xalça toxumada böyük rol oynamasa da tez-tez rast gəlinir. Xalçalar üçün əsas qəhvəyi rəng 
mənbəyi aşağıdakı bitkilər hesab olunur. 
1. Juglans regia L. (Juglandaceae DC. Ex Perleb – Qozkimilər) – Yunan qozu. Meyvələrin 
qabığı  bu  rəngin  mənbəyi  olub,  qəhvəyi  boz  və  s  müxtəlif  çalarla  ralınır.Yarpaq  və  qabığı  ipək 
ixüsusi  olaraq  boz  rəngə  boyayır.  Qədimdən  meyvə  qabıqlarından  saçların  boyanmasında  və  saç 
tökülməyə qarşı istifadə edilmişdir. 
2. Punica granatum L. – Adi nar. Yabanı narın qabığı qəhvəyi rəng verir. Açıq qəhvəyi rəng 
üçün təkrar boyama lazımdır.  
3. Rhus coriaria L. – Aşı sumağı. Kök qabığından qəhvəyi rəng alınır.  
4. Rhamnus cathartica L. - İşlətmə murdarça. Quru qabığı qəhvəyi rəng verir. Daxili qabığı 
qırmızı-sarı rəng verir, qələvilərin təsirindən qəhvəyi rəngə çevrilir.  
5. Ligustrum vulgare L. – Adi birgöz. Meyvələri dəmir kuporosu ilə qəhvəyi rəng verir. 
6.  Cotinus  coggygria  Scop.–  Dəricikli  sarağan  (Vəlgə).  Anacardiaceae  Lindl.  – 
Sumaxkimilər  fəsiləsinə  daxildir.  Budaqlanan  kol  bitkisi  olub,  hündürlüyü  2-5  m  sarımtıl-qonur 
rəngli kökləri olub, sarımtıl gövdəyə malikdir. Yarpaqları 3-8 (10) sm, eni isə 3-4 (7) sm, növbəli, 
bütövkənarlı,  saplaqlı,  zirvəsi  dairəvi  və  ya  oval,  yuxarı  hissəsi  tünd-yaşıl,  aşağı  tərəfi  isə  açıq 
rəngli olub, qısa tükcüklüdür. Yayın sonunda al-qırmızı rəngdə olur. Çiçəkləri kiçik, yaraşıqsız və 
çoxçiçəkli  olmaqla,  süpürgə  çiçək  qrupunda  formalaşmışdır.  Çiçəkləri  ikicinsli,  erkəkcikli, 
yaşılımtıl-ağ, iri və yumşaq olur. Çiçəklədikdən sonra çiçəkləri böyüdükcə sıxlaşır qırmızımtıl və ya 
yaşılımtıl  tükcüklərdən  ibarət  olan  örtük  əmələ  gətirir.  Erkəkcikli  çiçəklərinin  çoxu  inkişaf 
etməmişdir.  Normal  inkişaf  edən  çiçəkləri  beşüzvlü,  beşyarpaqlı  yaşıl  kasacıqlı,  meyvələri  qalan, 
beşləçəkli,  diametri  3  mm-ə  qədər  olan  yaşılımtıl-ağ  taclı  və  üst  yumurtalıqlıdır.  Meyvələri 
yumurtavari və ya böyrəkvari çəyirdəkli, uzunluğu 5 mm, lətli, yetişən dövrdə qaralan olub, uzun 
saplaqlıdır. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir və avqust-sentyabr aylarında isə meyvələri yetişir. Yabanı 
bitki olan bu növ Şimali Qafqaz, Gürcüstan, Krım, və Ukraynada yayılmışdır. Bütün Azərbaycanda 
becərilir. Yarpaqlarının tərkibində 15-40% aşı maddələri, qal turşusu, flavonoidlər, efir  yağları və 
digər maddələr vardır. Oduncağı xrom rəngabla yun, ipək və dərini qəhvəyi boyayır. 
7. Fraxinus excelsior L. - Adi göyrüş (Oleaceae Hoffmgg. et Link – Zeytunkimilər). Qabığı 
qəhvəyi rəng verir. 
8.  Glycyrrhiza  glabra  L.  -  Tüksüz  biyan  (Fabaceae  Lindl.  -  Paxlalıkimilər).  Çoxillik  ot 
bitkisi  olub,  hündürlüyü  50-200  sm-dir.  Gövdəsi  çılpaq,  çoxsaylı,  düzqalxan,  sadə  və 
budaqlanandır. Yarpaqları cüt olmayan  mürəkkəb lələyəbənzər olub, hündürlüyü 5-20 sm-dir. Yar-
paqları parlaq, möhkəm, uzunsov-yumurtaşəkilli və ya neştərşəkilli olub, yapışqanlıdır. Çiçəklərinin 
uzunluğu  12  mm,  çiçək  tacı  ağımtıl-çəhrayı,  kasacığı  itidişciklidir.  Meyvəsi  uzunsov  düz  və  ya 
azacıq əyilmiş formalı olur. Yeraltı sistemi ana kökdən, üfüqi və şaquli kökümsovlardan (stolonlar) 
çox yaruslu sistemdən ibarət olmaqla, kökləri ilə torpağa möhkəmlənir. Kökləri ilə torpağın 8 m də-
rinliyinə qədər gedə bilir. Yerüstü gövdəsi ana kökdən inkişaf edir. Çiçəkləmə may-iyun aylarında, 
meyvələrin  yetişməsi  isə  sentyabrda  olur.  Azərbaycanda  Böyük  Qafqaz  (Qubanın  dağ  massivi), 
Samur-Şabran düzənliyi, Kür-Araz düzənliyi, Alazan-Əyriçay vadisi, Lənkəran, Naxçıvan düzənlik 
və  Muğan-Lənkəran  düzənliyində    yayılmışdır.  Çayın  kənarlarında,  dərin  olmayan  kiçik  yar-
ğanlarda, əkin sahələrində rast gəlinir.  

---

39 
Köklərində 23% qliçirrianin, 4% flavonoidlər, steroidlər, efir  yağları, askorbin turşusu, acı 
maddələr,  piqmentlər  və  qatran  vardır.  Şirin  dadlı  biyan  köklərndə  saponinlər  -  qliçirrazin  (23%, 
şəkərdən  dəfələrlə  şirin),  flavonoidlər  (4%-ə  qədər)  (likviratin,  likviritigenin,  izolikviritin), 
qliserritin  turşusu, askorbin turşusu, steroidlər, efir  yağı,  şəkər, piqment, qatran, aspargin  və selik 
maddələri  vardır.  Bitkinin  yerüstü  hissəsi  aşı  maddələri,  flavonoidlər,  efir  yağı,  şəkər, 
piqmentlərdən  ibarətdir.  Kök  və  kökümsovlarında  triterpenli  saponinlər,  qatran,  üzvi  turşular  və 
piyli yağlar vardır [4]. Yeraltı hissələri ipəyi qəhvəyi boyayır.  
9.  Lagonychium  cabulicus  Benth.  -  Kabil  dovşandodağı  (Lamiaceae  Lindl.  - 
Dalamazkimilər). Çiçəkləri soda və amonyakla ipəyi qəhvəyi rəngə boyayır. 
10.  Peganum  harmala  L.  –  Adi  üzərrik.  Peganaceae  Tiegh.  ex  Takht.  –  Üzərrikkimilər 
fəsiləsinə  daxildir.  Toxumlarının  ekstratı  açıq  qırmızı  moruğu  ton,sarımtıl-qəhvəyi  və  çəhrayımtıl 
ləkəli ton verir. Orta Asiyada araqçınları boyayırlar. 
                                                  
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Azərbaycan  etnoqrafiyası:  3  cilddə,  I  c.,  baş  red.  Bünyadov  T.Ə.  Bakı,  Şərq-Qərb,  2007, 
544 s 
2.
 
Qasımov  H.Z.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  boyaqçılıq  və  sarı  rəng  verən  boyaq 
bitkiləri  //  Naxçıvan  Dövlət  Universitetinin  Elmi  Əsərləri,    Təbiət  elmləri  və  tibb  seriyası, 
Naxçıvan, Qeyrət, 2014, № 4(60), s. 37-43  
3.
 
Qasımov M.Ə. Azərbaycanın boyaq bitkiləri.  Bakı, Azərnəşr, 1987, 112 s 
4.
 
Mustafayeva  İ.R.,  İbadullayeva  S.C.,  Ələkbərov  R.Ə.,  İsmayılov  A.H.,  Qasımov  H.Z., 
Qasımova  Ş.Ş.  Farmakoqnoziya  botanikanın  əsasları  ilə.  Dərslik.  Naxçıvan,    “Əcəmi”  Nəşriyyat-
Poliqrafiya Birliyi, 2015, 668 s 
5.
 
Talıbov  T.H.,  İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik 
spektri. Naxçıvan, Əcəmi, 2008, 364 s 
6.
 
Гроссгейм  А.А.  Растительные  ресурсы  Кавказа.  Баку,  АН  Азерб.  ССР,  1946,  671  с. 
357-369 
7.
 
Каримов  Г.  Красильные  растения  пустынной  зоны  Узбекистана,  Автореф.  дис  …. 
канд.  биол.наук. Ташкент, 1981. 21с 
 
ABSTRACT 
Hilal Gasimov 
In flore Nakhchivan Autonomous Republic plants outstanding 
red
 and brown coloration  
 
Ethnobotany  is  the  research  purposes  and  it  reflects  human-plant  attitude.  Ancient  people 
used  plants  in  their  own  lifetime  widely  as  herbal,  nutrition,  clothing,  dyeing  and  established 
national-etnobiological characteristics of historical heritage.  
 
Dyer  is  one  of  the  oldest  professions  Nakhchivan  population.  In  the  course  of 
development  and  research  obtained  yellow,  red,  blue,  purple,  black,  brown,  green  and  orange 
flowers  of  different  plants.  Of 
Rubia  tinctorum  L.,  Galium  aparine  L.,  Aeluropus  repens  (Desfl) 
Parl., Echium russicum J.F.Gmel, Bryonia dioica Jack., Chenopodium foliosum Aschers Crataegus 
curvisepala  Lindm.,  Rhamnus  cathartica  L.,  Mentha  aguatica  L.,  Berberis  vulgaris  L.  Rumex 
euxinus  Klok.,  R.pulcher  L.,  R.alpinus  L. 
and  other  plants  turns  red.  Too, 
Peganum  harmala  L., 
Lagonychium cabulicus Benth., 
Glycyrrhiza  glabra  L.,    Fraxinus  excelsior  L.,  Cotinus  coggygria  Scop.,  Juglans  regia  L., 
Punica granatum L. 
and other plants turns brown. 
 
 
 
 
 
 

---