Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

34 
avqust-oktyabr  aylarında  meyvələri  yetişir.  Gürcü  boyaqotunda  boyayıcı  maddələrın  miqdarı 
nisbətən  azdır.  Cavan  gövdə  üzərindəki  yarpaqları  oturaq,  yaşlı  yarpaqları  isə  saplaqlı  olur. 
Yarpaqlarının  aşağı  hissələri  bozumtul  tükcüklü,  damarlı,  kənarları  isə  qarmaqşəkilli  dişciklidir. 
Boyayıcı boyaqotunun vətəni Aralıq dənizi ölkələridir. Yabanı halda Orta Asiyada (Türkmənistan) 
Rusiyanın  Avropa  hissəsinin  cənub,  cənub-şərq  ölkələrində  və  Azərbaycanda  rast  gəlinir.  Muxtar 
respublika  ərazisində  geniş  yayılmışdır.  Çay  sahillərində,  kanalların  kənarlarında,  rütublətli 
sahillərdə və kolluqlarda bitir.  
Toplanılan  xammal  erkən  yazda  (mart-aprel)  və  ya  vegetasiyanın  sonunda  (avqust  ayından 
şaxta  düşənə  qədər)  əllə  20-30  sm  dərinlikdə  olan  kökümsov  və  kökləri  toplanılır.  Bütün  bu 
xammalların  ən  üstünü  kökümsovları  hesab  edilir.  Mədəni  halda  əkilən  zaman  üçillik 
kökümsovlarından  istifadə  edilir.  Toplanılan  xammalı  torpaqdan  çıxararaq  hissəcilərə  bölmək, 
nazik  qatlarla  yaxşı  havası  dəyişilən  yerlərdə  qurudulmalıdır.  Quruducu  şkafda  45°С-ə  qədər 
temperaturda qurudulmalıdır. Xammal qurutma zamanı tez-tez çevrilməlidir. 
Boyaqotunun kökümsov və köklərində 5-6% antrasen qrupu törəmələri alizarin, əsas olaraq 2-
ksiloqlükozid-rubetitrin turşusundan ibarətdir. Bundan başqa tərkibində flavonoidlər, iridoid və üzvi 
turşular vardır.   
Xalçalar üçün qırmızı rəng verən əsas bitki boyaqotudur. Boyaqotunun kök və kökümsovunun 
boyaq maddəsi  müxtəlif piqmentlərin mürəkkəb qarışığından ibarətdir. Müəyyən olunmuş qırmızı 
çalar bu piqmentlərin qarşılıqlı təsirindən alınır. Tünd qırmızıdan çəhrayı qırmızıya qədər müxtəlif 
çalarların  və  narıncı  qırmızı  çaların  alınması  belə  mümkündür.  Boyaqotu  ilə  boyama  alüminium 
rəngabla aparılır və sonra boyanmış yun, mineral su ilə tez-tez yuyulur.  
2  -  3.  Galium  aparine  L.  -  İlişən  dilqanadan.  Galium  odoratum  (L.)  Scor.  –  İyli  dilqanadan 
Dilqanadan (Qatıqotu, Ətgətirən) – Galium L. cinsinə daxildir.  Hər iki bitki kökü qırnızı rəng verir. 
4.  Galium  verum  L.  Həqiqi  dilqanadan.  Gövdəsi  30-120  sm  hündürlükdə,  4  tilli,  yarpaqları 
buğumda 6-10-15 ədəd olub, xətti və ya sapşəkilli, kənarları sıx burulmuşdur. Sıx süpürgəvari çiçək 
qrupu çoxçiçəklidir. Tacı açıq sarıdır. Orta dağlıq və subalp qurşağın çəmənlərində yayılmışdır. Ç. 
və m. VI-IX. Mezofit bitki olub, coğrafi  tipi Aralıq dənizi-Turandır. Kökləri alüminium rəngabla 
yun üçün istifadə olunur. 
 
  
 
 

---

35 
5.  Aeluropus  repens  (Desfl)  Parl.  (Poaceae  Barnhart.-Qırtıckimilər)  -  Sürünən  qaçançayır. 
A.X.Rollov göstərir ki, Ararat hövzəsində bu bitkilərin kökündə xüsusi bir həşərat olur ki, bir çox 
xüsusiyyətləri Polşa koşelininə oxşayır. Bu bitkidən müxtəlif məmulatların və həmçinin kilsələrin 
köhnə kitab miniatürlərinin rənglənməsində istifadə olunan qırmızı hazırlanırdı. 
6.  Anchusa  azurea  Mill.-  İtaliya  anxuzası  (Boraginaceae  Juss.  –  Sumurgənçiçəklikimilər.) 
Çoxillik, gövdəsi 20-80 sm hündürlüyündə, gövdə və yarpaqları sərt tükcüklü bitkidir.Alt yarpaqları 
uzunsov  yumurtavari  və  ya    neştərari  üst  yarpaqları  neştərvaridir.Tac  qımızımtıl-göy  və  ya  ağdır. 
Orta qurşağın yol  kənarları və quru daşlı yamaclarında yayılmıddır. Ç.və m.V,VIII-VI,IX. Kserofit 
bitkidir.  Coğr.  tipi:  Aralıq  dənizi-İran-Turan  bütün  Azərbaycanda  yayılmışdır.  Köklərində  gözəl 
qırmızı  rəngli  alkannin  boyaq  maddəsi  vardır.Güman  ki,  əvvəllər  bu  bitki  istifadə  olunub  və 
sonradan boyaqotu ilə əvəzlənibdir. 
7. Echium russicum J.F.Gmel – Qırmızı göyək. Çoxillik, gövdəsi 30-100 sm uzunluqda olan 
bitki  sərt  tükcüklüdür.Yarpaqları  dar  neştərvari,  iti  və  yumşaq  tükcüklüdür.  Sünbüləbənzər  çiçək 
qrupu  çoxçiçəklidir.Çiçək  qrupu  sıx  çiçəkli  və  sünbülvaridir.  Tac  kasacıqdan  iki  dəfə  uzun  və 
qıfvari-boruvari olub  qırmızıdır.  Orta və subalp qurşağın  otlu  yamaclarında  yayılmışdır. Ç.və m. 
VI-IX. Mezokserofitdir. Qabığı yun üçün al qırmızı, iki qat boyamada  əvvəlcə Cephalaria gigantea 
sonra Echium russicum ilə boyayanda parlaq alovu qırmızı rəng alınır. 
 8.  Echium  vulqare  L.  -  Adi  göyək.  Çoxillik,  gövdəsi  30-90  sm,  sıx  tükcüklüdür.  Alt 
yarpaqları 120-11 mm ölçüdə, küt,  qısa saplaqlı, lansetvari yarpaqları saplaqsızdır. Boruşəkilli, qısa 
tükcüklü,  üst  damarların  kənarları  qılşəkilli  tükcüklü  olan  tac  əvvəlcə  qırmızımtıl  sonra  isə  açıq- 
mavi rəng alır. D.s.-dən 2450 m hündürlüyə qədər otlu yamac və meşə talalarında bitir. Ç.və m. V-
IX. Mezokserofit bitkidir. Naxçıvan düzənlik və dağlıqda yayılmışdır. Çiçəkləri qırmızı rəng almaq 
üçün istifadə olunur.  
9.  Bryonia  dioica  Jack.  -  (Cucurbitaceae  Juss.  –  Balqabaqkimilər)  İkievli  küstümşah. 
Meyvələrindən qırmızı rəng almaq üçün istifadə olunur. 
10. Chenopodium foliosum Aschers (Chenopodiaceae Vent. – Tərəkimilər ) - Yarpaqlı tərə. 
Çılpaq, bəzi hallarda  qırmızımtıl bitkidir.  Gövdə 14-50 sm hündürlüyündə olub, adətən düz, bəzi 
hallarda  yana  əyilmiş  və  ya  yerəyatan,  dağınıq  budaqlıdır.  Yarpaqları  çoxsaylı,  zirvəyə  doğru 
tədricən  azalan,  kökyanı  və  aşağı  gövdə  yarpaqları  uzun  saplaqlar  üzərindədir.  Gövdənin  orta 
yarpaqları  xeyli qısa saplaqlar üzərindədir, uzunlaşmış üçbucaq  şəkilli olub, nizə şəkilli çiçək topa-
ları yarpaqların qoltuğunda, gövdənin uzun budaqları üzərində yerləşmişlər. Çiçəkləri ikicinsli olub, 
tədricən qızaran şirəli çiçəkyanlığına malikdir, belə ki, topalar barverən dövrdə çiyələyin meyvəsinə 
oxşayırlar.  Erkəkciyi  birdir.  Toxumlar  1mm  diametrində,  yanlardan  sıxılmış,  qara-qonur,  demək 
olar ki, tutqundurlar. Ç. VI-VII və m. VI-VIII (IX).  
 

---