Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əs-Sahibi
- “Nəşətun -nəhvi va tərixi əşhurun - nəhat”
- “Əl mədxəlu ilə dirasətin - nəhv”
- “tərixun nəhvil arabi fil - məşriqi val - məğrib”
- -yazmaq, qeydə almaq dövrü. Hicrətin II yüzilliyi.
Səbinə MİRZƏYEVA 108
mövcuddur. Hər şeydən əvvəl qeyd etməliyik ki, ərəb qrammatika elmi əksər dilçilərin fikrincə, İslamın birinci yüzilliyində yaranmışdır. Bəzi dilçi alim və mütəxəssislərin fikirlərinə görə isə ərəblər həmişə söhbət edərkən ərəb dilinin qanunlarına riayət etmiş, ərəb nəhvi hələ qədim zamanlardan onlarda mövcud olmuşdur. Zaman keçdikcə nəhv (qrammatika elmi) ərəblər arasında unudulmuş, lakin İslamın gəlişi ilə o, yenidən doğulmuşdur. Belə dilçilərdən Əhməd ibn Farisini misal göstərə bilərik. O, bu fikirləri “Əs-Sahibi” kitabının əvvəlində qeyd edir. İyirminci əsrin ən görkəmli filoloqu, doqmatik ilahiyyatçısı, dilçi alimi və böyük müfəssiri Şeyx Məhəmməd Təntavi özünün “Nəşətun nəhvi va tərixi əşhurun nəhat” əsərində bütün bu fikirlərin əsassız olduğunu qeyd edir. (7,10) Avropa şərqşünası Litman öz mühazirələrində yazır: “Bu elmin mənşəyi haqqında avropalılar arasında bir çox ziddiyyətli fikirlər vardır. Bəziləri onun ərəb ölkələrinə Yunanınstandan - yunan fəlsəfəsindən keçdiyini qeyd edir. Bir çoxları isə bunu inkar edərək “xurma ağacı” ərəb torpağında bitdiyi kimi nəhv (ərəb qrammatika) elmi də ərəblər tərəfindən yaradılmışdır” fikrini irəli sürürlər. Ərəb dilçilərinin günümüzədək qələmə aldıqları kitablar da bunu sübut edir. Biz bu məsələdə “mötədilçilik” prinsipini üstün tuturuq. Bu o deməkdir ki, düzdür, ilk öncə ərəb nəhvini məhz ərəblər yaratmışdır, yəni Sibəveyhinin kitabında onun və ondan əvvəlkilərin ixtira etdiklərindən başqa heç nə yoxdur. Lakin ərəblər yunan fəlsəfəsini Siryani dilindən tərcümə edərək öyrəndikdə ondan dilçiliyə dair də bəzi şeylər əxz etmişlər”.(7,12) Qeyd etmək lazımdır ki, bir çoxlarının ərəb dilçiliyinə qarşı belə qərəzli mövqedən çıxış etməsinə baxmayaraq bu fikirlər öz təsdiqini tapmamış və ərəb nəhvinin xarici təsirlərə məruz qalmadığı ərəb dilçiləri tərəfindən sübuta yetirilmişdir. Orta əsr filoloqlarının əksəriyyəti ərəb qrammatika elminin yaranmasını IV xəlifə Əli ibn Əbu Talibin (ö 661) və onun ardıcıllarından biri olan Əbu Əsvəd əd-Duəlinin adı ilə bağlayırlar (605-688). Onların bu barədə söylədikləri rəvayətlərin bir çoxunda göstərilir ki, əd-Duəli ərəb dilinin qayda-qanunlarını Əlidən öyrənmiş və onun tövsiyyəsi ilə qrammatikaya aid əsər yazmağa başlamışdır. Əli nitq hissələrini, onların mənalarını müəyyənləşdirmiş, sonra əd-Duəliyə bu işi davam etdirməyi əmr etmişdir. Əd-Duəli “innə” tipli modal sözlərin siyahısını tərtib edib Əliyə göstərmiş,
Ərəb dilçilik tarixinin öyrənilməsində mövcud olan müxtəlif istiqamətlər 109
Əli isə ona “ləkinnə” sözünü də buraya daxil etməyi məsləhət görmüşdür. Bundan sonra əd-Duəli nöqtə şəklində işlənən hərəkələri (qısa səsləri) müəyyənləşdirmiş, ərəb dilində fail, məful (feli sifətlər), ön qoşmalar, ismin halları, təəccüb bildirən fellər və başqa qrammatik hadisələri işləyib hazırlamışdır.(1,8) Müasir dilçi Məhəmməd əl-Muxtar Vələd Əbbah da özünün “Tarix ən- nəhv əl-ərəbi fi-l məşriq va-l məğrib” kitabında bu fikrə şərik çıxdığını qeyd edir. Lakin Şeyx Təntavinin bu barədə olan fikirləri ziddiyyətlidir. Belə ki, o, əvvəlcə əl-Ənbarinin fikrinə (yəni ərəb qrammatikasının əsası IV xəlifə Əli tərəfindən qoyulmuşdur fikrinə) üstünlük verdiyini qeyd etsə də, az sonra nəhvi (qrammatikanı) tərtib etməyin çox çətin bir iş olduğunu, bunu edən şəxsdən maksimum diqqət və ərəb kəlamını tədqiq etmək üçün asudə vaxt tələb etdiyini vurğulayaraq ömrü kəşməkeşlərlə dolu olan xəlifənin belə bir imkana malik olmadığını yazır. O, fikrini tamamlayaraq bildirir ki, məhz bu səbəblərə görə nəhvin banisi Əbul Əsvəd əd-Duəlidir. Təbii ki, orta əsr filoloqlarının fikri qarşısında Şeyxin irəli sürdüyü mülahizənin acizliyi şübhəedilməzdir. Ərəb dilçiliyinin öyrənilməsində mövcud olan müxtəlif istiqamətlər, həmçinin onun inkişaf mərhələləri haqqında danışarkən qeyd etməliyik ki, bu barədə dilçilər arasında vahid bir fikir yoxdur. Belə ki, ərəb nəhvinin tarixini tədqiq edərkən hər bir dilçinin bu məsələyə özünəməxsus şəkildə yanaşdığının şahidi oluruq. Məsələn, iyirminci əsrin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən olan Şeyx Məhəmməd Təntavi özünün “Nəşətun -nəhvi
dörd yerə bölür. Bu dövrlər aşağıdakılardan ibarətdir: (7,89) 1.Yaranma dövrü; Bəsrə. 2.İnkişaf dövrü; Bəsrə-Kufə. 3.Ərəb nəhvinin kamilləşdiyi dövr; Bəsrə-Kufə. 4.Üstünlük(və genişlənmə) dövrü; Bağdad-Əndəlüs-Misir-Şam. Doktor Əli Əbul Məkarim bir növ Şeyx Təntavi ilə razılaşmır və özünün
mərhələlərini beş yerə bölür. Onlar ibarətdir: 1.Yaranma dövrü 2.İnkişaf dövrü 3.Təkamül dövrü
Səbinə MİRZƏYEVA 110
4.Daşlaşma(donma) dövrü 5.Hərəkətə gəlmə dövrü. Müasir ərəb dilçisi Məhəmməd əl-Muxtar Vələd Əbbah özünün “tərixun
mərhələlərini daha geniş şəkildə izah edərək onu yeddi dövrə bölür. (1,269) 1. سيسأتلا و أشنلا رصع-ərəb dilçiliyinin yaranma dövrü. Bu mərhələ IV xəlifə Əli ibn Əbu Talibin dövründən başlayaraq Abdullah ibn Əbu İshaq (ö. h.117) əl-Hadraminin dövrünədək (təqribən yüz il) davam etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə ərəb nəhvinin ilkin əsaslarının müəyyənləşdirilməsi, prinsip və qanunlarının tərtib edilməsi başa çatmışdır. 2. فينصتلا و نيودتلا رصع-yazmaq, qeydə almaq dövrü. Hicrətin II
Bu dövr Əbu Əmr bin əl-Əla (689-770) və İsa ibn Ömər (710-770)-dən başlayaraq Xəlil ibn Əhmədi, Sibəveyhini, Əl-Kisaini və əl-Əxfəş əl- Əvsəti əhatə etməklə Yəhya bin Ziyad əl-Fərrada (761-822) başa çatır. Qısa bir müddət ərzində şöhrəti nəinki Bəsrə, hətta Bağdad hüdudlarını aşan “Əl - kitab” əsərinin Sibəveyhi tərəfindən ortaya qoyulması o dövrün artıq lazımi şəkildə inkişaf etdiyini, püxtələşdiyini sübut edir. 3. ليصحتلا و نايبلا رصع-hicrətin III yüzilliyi Üçüncü yüzillik Xəlilinin, Sibəveyhinin, əl-Kisainin, əl-Fərranın fikirlərini genişləndirməklə, onların əsərlərində olan tam açıqlanmamış qaranlıq məqamları izah etməklə və onların əsaslarını aydınlaşdırmaqla məşğul olan Mübərrəd və Sələbin fəaliyyətini əks etdirdiyi üçün eyni zamanda əl - bəyan vat-təqib adlanır. 4. ريظنتلا و رصحلا رصعhicrətin IV yüzilliyi Hicrətin IV yüzilliyində ərəb nəhvinin öyrənilməsi özünün kulminasiya nöqtəsinə çataraq bütün xilafəti əhatə etdi. Beləliklə, qrammatika məktəbləri normaya salınmış(qanuni şəkil almış) nəzəriyyələr forması almağa başladı. Elə buna görə də bu dövrdə müxtəlif ideya istiqamətlərinin, cərəyanların və tendensiyaların formalaşdığını nəzərə alaraq onu “məhdudlaşdırma və müqayisə” dövrü adlandırırıq. 5. ميوقتلا و ليصأتلا رصع V-VI
əsrlər. Mənşəyin müəyyənləşdirilməsi dövrü. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|