Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ziya Gökalp. Türkçülüyün əsasları. Bakı, 1991, s.31. Yenə orada, s.35. Yenə orada, s.37. Yenə orada, s.38.
- Ziya Gökalp. Türkçülüyün osaslan. Bakı, 1991, s.40. Yenə orada, s.53.
- Gökalp sübut edirdi ki, türkçülük nəinki siyasətdən, həm də dini teokratiyadan uzaq bir məfkurədir. «...Türkçülük heç bir vaxt
- Yenə orada, s.I27. Yenə orada, s.l32. Yenə orada. Yenə orada, s.133. 230
XX əsrin birinci rübündə Türkiyədə görkəmli sosioloq və filosof Z(ya Gökalpm (1876-1924) fikirləri daha geniş yayılmışdı. Türkçülüyü nəzəri cəhətdən əsaslandırıb müstəqil ideoloji cərəyana çevirən Gökalp, bu təlimi türk xalqlarının tərəqqisi yolunda ən böyük bir qüvvə hesab edirdi. O, yazırdı: «Türkçülük - türk millətini yüksəltmək deməkdir».”* Türkçülüyün əsaslarını tədqiq edən Gökalp ümumiyyətlə millət anlayışına da tərif verirdi: «...Millət - nə irqə, nə qövmə (tayfaya), nə coğrafiyaya, nə siyasətə, nə də iradəyə bağlı bir topluluq deyildir. Millət dil, din, əxlaq və bütün gözəl sənətlər - estetika baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni görmüş fərdlərdən ibarət bir zümrədİD>. O, sözünə davam edərək yazırdı: «İnsan üçün mənəviyyat - mənəvi quruluş maddiyyatından - maddi quruluşundan öncə gəlir. Buna görə milliyyətdə şəcərə (soy kötüyü) axtarılmaz. Yalnız tərbiyənin və ülgünün - məfkurənin milli olması araniD>.”’ Gökalp türkçülük idealını üç qrupa aymrdı: 1) türkiyəçilik; 2) oğuzçuluq; 3) turançılıq. Onun fikrincə kültür (hars) cəhətdən «birləşməsi asan olan türklər oğuz türkləridin> (Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, türkmənlər və b.). Gökalp göstərirdi ki, bu birliyin məqsədi hələ siyasi birlik ola bilməz, «...bu günkü ülgümüz (idealımız) oğuzlann yalnız kültürcə (harsca) birləşmə- sidir».‘*® «Türkçülüyün uzaq ülgüsü - Turan adı altında birləşən oğuzlan, tatarlan, qırğızlan, özbəkləri, yakutlan dildə, ədəbiyyatda və kültürdə (harsda) birləşdirməkdİD>. «Turan məfkurəsi olmasaydı, türkçülük bu qədər sürətlə yayılmayacaqdı. Bununla bərabər, kim bilir, bəlkə gələcəkdə Turan ülgüçülüyünün gerçəkləşməsi də mümkün olacaqdır. Ülgü gələcəyin yaradıcısıdır. Dünən türklər üçün xəyali bir məfkurə durumunda olan Milli dövlət bu gün Türkiyədə bir həqiqət olmuşdun).'*‘ «Turan - bütün türklərin keçmişdə və bəlkə də gələcəkdə bir gerçək olan böyük vətəndİD); «turanlar yalnız türkcə danışan millədərdin).'*^
Milli kültür (hars) ilə mədəniyyəti (sivilizasiyanı) Gökalp bir-birindən ayınr: «Kültür milli olduğu halda, mədəniyyət ulus- lararasıdır (beynəlmiləldir). Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı ya- şayışlanna uyumlu (ahəngdar) bir bütündür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplumsal (sosial) həyatlannm ortaq bir bütünüdür. Məsələn, Avropa və Amerika mədəniyyət dairəsində bütün avropalı millətlərin ortaq bir Qərb mədəniyyəti vardır».’*^ Gökalp və onun həmfikirləri o dövrdə Türkiyədə fəaliyyət göstərən əsas ideoloji cərəyanlan banşdırmağa çalışırdılar. O, «türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq» şüannı müdafiə edir və bu cərəyanlar arasında heç bir ziddiyyət olmadığını göstərirdi. Gökalp göstərirdi ki, sosiologiyaya əsaslanaraq belə demək olar: «Millətini tanı, ümmətini tanı, mədənij^ətini (sivilizasiyanı) tanı».'®** Ona görə də «ictimai inamımızın birinci düsturu bu cümlə olmalıdır: «Türk millətindənəm, islam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm».*®® Gökalp inanırdı ki, ümumi vətən əxlaqı olmasa milli həmrəylik də ola bilməz. O, göstərirdi ki, vətən yalnız üstündə yaşadığımız torpaq deyil, «...vətən əxlaqı milli ülgülərindən (ideallardan), milli vəzifələrdən meydana gələn bir əxlaq deməkdİD>.'®** Gökalpın fikrinə görə milli həmrəyliyin «vətəni əxlaq»dan sonra ücinci təməli - «mədəni (sivil) əxlaq»dır. «Mədəni (sivil) əxlaq» - ilkin yurddaşlanmızı, sonra dindaşlanmızı, ən sonra da bütün insanlan sevməkdən və hörmətə layiq bilməkdən ibarətdir».'®’ Gökalpa görə türkçülüyü gerçəkləşdirmək üçün aşağıdakı- lan reallaşdırmaq lazımdır: dildə türkçülük, estetikada türkçülük, fəlsəfədə türkçülük, hüquqda türkçülük, siyasətdə türkçülük. Ziya Gökalp. Türkçülüyün osaslan. Bakı, 1991, s.40. Yenə orada, s.53. 185
Yenə orada, s.63. Yenə orada, s.75. Yenə orada, s.77. 229 Hüquqda türkçülük deyəndə Gökalp çağdaş bir hüqüq yaratmağı nəzərdə tuturdu. «Hüquqda türkçülüyün birinci məqsədi çağdaş bir dövlət meydana gətirmək olduğu kimi, ikinci məqsədi də məslək himayəçiliyini (məslək sahiblərinin fəaliyyətini) ictimaiyyətin müdaxiləsindən qurtarmaq, mütəxəssislərin səlahiyyətinə söykənən məslək muxtariyyətini təsis etməkdir» və bu sahədə qanunlar qəbul etməkdir. Gökalp deyirdi ki, türkçülük heç vaxt sinfi-siyasi mahiyyət daşıya bilməz. O, yazırdı: «Türkçülük siyasi bir partiya deyildir, elmi, fəlsəfi, estetik bir məktəbdir, başqa bir deyimlə, kültürlə bağlı bir çalışma və yeniləşmə yoludur. Bu səbəbdəndir ki, türkçülük indiyə qədər bir partiya şəklində siyasi mübarizə meydanına atılmadı, bundan sonra da şübhəsiz atılmayacaqdır. Bununla birlikdə, türkçülük büsbütün siyasi ülgülərə biganə də qalmiD>.‘*’ Gökalp sübut edirdi ki, türkçülük nəinki siyasətdən, həm də dini teokratiyadan uzaq bir məfkurədir. «...Türkçülük heç bir vaxt klerikalizm, teokratiya və zülm rejimi ilə sazişə girə bilməz. Türkçülük çağdaş bir axımdır və ancaq çağdaş mahiyyət daşıyan axımlar və ülgülər ilə sazişə girə bilƏD>.‘’® Gökalp inanırdı ki, türkçülük ilə xalqçılıq bir yerdə fəaliyyət göstərməlidir. «Hər türkçü siyasət sahəsində xalqçı, hər xalqçı isə kültür sahəsində türkçü olmalıdır». «Biz də buna bənzətmə ilə bu düsturu ortaya ata bilərik: «Siyasətdə məsləkimiz xalqçılıq və kültürdə məsləkimiz türkçülükdür. Gökalpın fikirləri Türkiyədə sosial-siyasi və fəlsəfi fikrin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Hətta Kamal Atatürk onu özünün mənəvi atası hesab edirdi. Azərbaycanın böyük mədəniyyət və elm xadimi Əhməd bəy Ağaoğlu Ziya Gökalp haqqında demişdi: «Ən çətin və ən qaranlıq zamanlarda o, daim ətrafına inam və ümid saçmışdır. Balkan müharibəsinin zillətləri, dünya müharibəsinin fəlakətləri əsna-
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|