Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

1.2.

 

İdrakın subyekti və obyekti 

Subyekt  və  obyektin  qarşılıqlı  münasibəti  fəlsəfənin  əbədi 

problemidir. Fəlsəfə üçün idrakın obyekti bütövlükdə dünya, bu 

dünyaya aid olan bu və ya digər nəticələrin çıxaniması imkanıdır. 

Obyektin  dərk  edilməsi  konkret  obyekt  və  subyekt  arasında 

qarşılıqlı təsir prosesində baş verir. 

İdrakın obyekti deyildiyi kimi bütövlükdə dünyanın özü və ya 

onun  hər  hansı  bir  hissəsidir.  İdrakın  predmeti  kimi  həmin 

obyektin konkret təzahürlərindən biri çıxış edir. Deməli, obyekt 

tədqiqat  predmetindən  daha  genişdir.  Eyni  bir  obyekt  çoxlu 

tədqiqatların predmeti ola bilər. 

Dərketmə  fəaliyyətinin  subyekti  kimi  fəlsəfədə  ilk  növbədə 

idrak prosesini məqsədyönlü həyata keçirən bir adam (və ya qrup) 

nəzərdə tutulur. Obyekt dərk edilən, subyekt dərk edəndir. Ağıllı 

subyekti  başqalarından  fərqləndirən  cəhət  odur  ki,  o,  vəziyyəti 

bütövlükdə  tam  şəklində  götürə  bilir,  başqaları  üçün  bir-biri  ilə 

əlaqəsi olmayan çoxlu fakt və hadisələrin arxasında gizlənən yolu 

görür və həmin yolla getməyi göstərir. 

İdrak  prosesində  subyekt  və  obyektin  qarşılıqlı  təsirini  iki 

aspektdə  şərh  etmək  olar:  birinciy  marksistlərin  irəli  sürdüyü 

fəlsəfənin  əsas  məsələsi  çərçivəsində,  yəni  materiyanın  şüura 

münasibəti daxilində. Obyekt birinci, subyekt ikincidir. İkinci- si, 

subyekt  və  obyektin  qarşılıqlı  təsiri  reallığın  özünün  qarşılıqlı 

təsirdə  olan  iki  formasıdır.  Bu  reallıqda  isə  dərketmə  fəaliyyəti 

nəticədə mənəvi proses kimi çıxış edir. 

«Obyekt»  və  «subyekt»  kateqoriyalan  adətən  həm  ayrı-ayrı 

adamların,  həm  də  bütövlükdə  cəmiyyətin  nəzəri  və  praktiki 

fəaliyyətini  təhlil  etmək  üçün  istifadə  edilir.  Məhz  belə  ümumi 

planda o şeyi obyektiv adlandırmaq olar ki, o obyekt tərəfindən 

müəyyən  edilir  və  subyektdən  asılı  olmayaraq  mövcuddur; 

subyektdən asılı olan hər şeyi subyektiv adlandırmaq olar. Lakin 

subyektiv və obyektivliyi təhlil edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, 

yalnız insanın daxili, mənəvi aləminə aid olan və şüura daxil olan, 

başa düşülən hadisələri subyektiv hesab etmək olar. Obyektiv və 

subyektivliyin dialektikası ilk baxışda 

275 

---

göründüyündən  daha  mürəkkəb  problemdir,  qnoseoloji,  sosial, 

məntiqi, psixoloji və başqa aspektləri özündə birləşdirin Ona görə 

də obyektiv və subyektivliyin dialektikasmı açmaq yalnız fəlsəfə 

üçün deyil, həmişə konkret şəraitdə konkret təhlil tələb etdiyindən 

başqa elmlər üçün də çox vacibdir. 

1.3.

 

Hissi idrak və onun əsas formaları 

İdrak - öyrənilən şeylərin hiss üzvlərinin köməkliyi ilə insan 

tərəfindən  əks  etdirilməsindən  başlayır.  Əl-Fərabi  deyirdi: 

«Hissiyyat sahəsi - yaradılan dünyadır. Yaradılandan və hökmdən 

yüksəkdə olan (yəni ilk Varlıq - Y.R.) həm hissiyyatdan, həm də 

ağıldan  gizlidir.  Lakin  onun  gizliliyi  onun  açılmasından 

fərqlənmir,  belə  ki.  Günəşin  qarşısı  bir  az  tutulanda  o  xüsusən 

aydın  görünür  və  gözü  qamaşdırmır...»."“  İnsanın  hiss  üzvləri 

nəinki bir-biri ilə əlaqədardır, həm də qarşılıqlı olaraq bir-birinə 

nəzarət edir. Hissi idrak müəyyən formalarda baş verir. 

Duyğu, Xarici aləmin əşya və hadisələri insanın hiss üzvlərinə 

təsir göstərərək, müxtəlif duyğular  yaradır: işıq,  forma, bərklik, 

iy, dad və s. Ayrılıqda götürülmüş hər bir duyğu insanın şüurunda 

bütöv əşyanın bəzi xüsusiyyətlərini, tərəflərini əks etdirir. Duyğu 

-  ən  sadə  hissi  obrazdır.  Əksolunmanın  hissi  mərhələsində 

psixikası olan heyvanlarda onların fiziologiyası ilə müəyyənləşən 

birtərəfli  obrazlar  formalaşır.  Müxtəlif  növlərə  mənsub  olan 

orqanizmlərdə,  onların  təşkil  olunmasından,  hiss  üzvlərindən, 

tələbatlarından və s. asılı olaraq eyni orijinalın (əşyanın) obrazı 

oxşar  olduğu  kimi,  həm  də  tamamilə  müxtəlif  ola  bilər.  Lakin 

insanlarda  mücərrəd  təfəkkür  səviyyəsində  belə  birtərəflilik 

aradan götürülür. 

Yalnız duyğulara əsaslanan fəlsəfə insan biliyinin səbəblərini 

izah edərkən çox böyük çətinliklərə rast gəlir. 

Qavrayış ətraf mühit haqqında seçmə informasiya verməkdir. 

Bu özlüyündə fəal prosesdir və belə fəaliyyət nəticəsində yaşayış 

üçün əhəmiyyətli olan modellər seçilir və quraşdırılır. 

Ajı-OapaÖH. EcTecTBenHO-nayuHbic xpaKTarbi, 

c.269-270.

 

276 

---

Cavab  hərəkətləri  ona  görə  mümkündür  ki,  orqanizm  xarici 

mühitdən yaranan duyğulan həmin mühitə uyğunlaşdırır. 

İdrakı,  ümumiyyətlə  Allahın  iradəsi  ilə  bağlayan  əl-Fərabi 

hissi  qavrayış  haqqında  yazmışdır:  «Hiss  edilən  əşyalar 

özlüyündə  ağıl  vasitəsilə  qavranmaq  xüsusiyyətinə  malik  deyil, 

ağılla  qəbul  edilənlərə  isə  hisslərlə  qavranılmaq  xas  deyil». 

Göründüyü  kimi  əl-Fərabi  hissi  idrakla  rasional  idrakı  bir- 

birindən  ayınr  və  bunu  aşağıdakı  kimi  əsaslandırırdı:  «Hissi 

qavrayış,  hiss  olunan  əşyaların  obrazlarını  kənar  aksidensiyalar 

ilə  birlikdə  qavrayan  bədən  üzvlərinin  köməyi  olmadan 

bütövlükdə həyata keçirilə bilməz; ağıla əsaslanan idrak isə bədən 

üzvlərinin köməyi ilə baş verə bilməz, çünki bədən üzvündə əks 

olunan nəsə - xüsusi bir hissədir, çox şeyləri əhatə edən ümumi 

isə  -  hər  hansı  bölünən  bir  şeydə  (yəni  xüsusi  hissədə  -  Y.R.) 

yerləşə  bilməz.  Əksinə,  ağılla  qavranılan  şeyləri  insan  ruhu, 

(yəni)  nə  isə  bölünməyən  və  məkansız,  maddi  olmayan 

substansiya  dərk  edir.  Bu  substansiyanın  instinkt  ilə  əlaqəsi 

yoxdur,  hisslər  vasitəsilə  dərk  etmir,  çünki  hökm  (dünyasına) 

aiddir». 

Əşyaların bütöv  obrazı  insanların  şüurunda idrakın  nisbətən 

3diksək  forması  olan  qavrayış  səviyyəsində  yaranır.  Qavrayış 

duyğulann  əsasında  meydana  gəlir.  Fəqət  qavrayış  duyğuların 

mexaniki cəmi deyil. Bu əşyanın  elə bütöv  obrazıdır ki,  əsasən 

insanın  hiss  üzvlərinin  bilavasitə  qəbul  edə  biləcəyi  xarici 

xassələrin,  keyfiyyətlərin,  əlamətlərin,  tərəflərin  cəmini  özündə 

birləşdirir.  Qavrayış  -  duyğulara  nisbətən  hissi  idrakın  daha 

mürəkkəb  formasıdır.  Obraz  əşya  və  yaxud  onun  təzahürünün 

bilavasitə müşahidə edilən bütöv görkəmdə əks olunmasının ideal 

formasıdır.  Hissi  obrazın  formalaşmasında  abstraksiya 

(mücərrədlik) müəyyən dərəcədə iştirak edir. Əşya haqqında fikir 

və fikrin predmeti eyni şey deyil. Əşya haqqında fikir obrazdır, 

real əşya isə nümunədir. 

«...Şəxs tərəfindən xarici aləmin hissi qavrayışı heç vaxt fo- 

toqrafık  dəqiq  olmur,  çünki  burada  həmin  şəxsin  fərdi 

xüsusiyyətləri və keyfiyyətləri silinməz iz qoyur. Heç kim bütün 

•*- Ajı-OapaÖH. EcTecTBenHO-Haymibte rpaKTaxbi, c.269. 

277 

---