Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sitat götürülüb; Сборник к столетию со дня рождения Макса Планка. М„ 1958, с.60. Ал-Газали. Избавляющий от заблуждения. В кн.: Аверроэс. Опровержение опровержения.
- Mütləq həqiqət
- Nisbi həqiqət
bilik məkan və zaman daxilində məhdudlaşmalıdır. Həqiqətin konkret olması o deməkdir ki, həqiqətin öz sərhəddi var, buradan kənarda o artıq həqiqət deyil, çünki bu halda o özünün əksi olan yanlışlığa çevrilir. Bəzi filosoflar isə inandırmağa çalışırlar ki, yalnız hissi qavrayışla qəbul edilən ayn-ayn əşya və hadisələr haqqında bilik, yəni empirik bilik konkret ola bilər. Görkəmli fizik Maks Plank (1858-1947) məsələnin praqmatik tərifini bir qədər şişirdərək göstərirdi ki, «elmi ideyanın əhəmiyyəti çox hallarda onun məzmununun həqiqiliyində deyil, dəyərində yerləşİD).'*’
İdrak hadisəsi, əlbəttə qiymətləndirilməlidir. Dəyər münasibəti idrak üçün qaçılmazdır, çünki idrak sonra praktikaya keçə bilər. Həqiqi qiymət mühakimə vasitəsilə verilən qiymətdir, çünki mühakimədə hər hansı obyektə bəzi xassələrin və münasibətlərin nə dərəcədə aid olması və ya olmaması təsdiq edilir. Mühakimənin həqiqət haqqında müxtəlif qiymətləri ola bilər, yəni nəticənin həqiqi, yanlış, qeyri-müəyyən, mənasız və s. olması təsdiq edilir. Məntiqdə, bir qayda
olaraq, həqiqətin xassəsini müəyyənləşdirən sahə kimi yalnız mühakimə qəbul edilir. Təfəkkürün formal məntiq tərəfindən öyrənilən əsas qanun və formalan həqiqətən də təfəkkürün düzgünlük kriterisidir, fikirlərin bir- biri ilə uzlaşması kriterisidir. Məntiq heç bir aralıq qərannı qəbul etmir; ya həqiqət, ya da yanlışlıq, ya hə, ya da yox. Həqiqət və yanlışlıq bir-birinə daban-dabana zidd olan tərəflərdir ki, biri o birini istisna edir. Əl-Qəzali demişdir: «Həqiqətin məntiqi yolla üzə çıxanl- ması idrak deməkdir. Özünü belə vəziyyətə gətirmək həmin anı bilavasitə yaşamaqdır. Xoş niyyətlə başqalan ilə söhbətdən və onlann təcrübəsindən əldə edilməsi mümkün olan isə - inamdır».“** Bir şey haqqında çox həqiqətlər ola bilməz. Bu mənada həqiqət birdir, yanlışlıq isə müxtəlifdir. K.Popper deyirdi ki, elmi
bilikdə həqiqəti seçmək mümkün deyil, lakin yalanı daim üzə çıxarmaq və kənarlaşdırmaq yolu ilə həqiqətə yaxınlaşmaq olar. Göründüyü kimi, həqiqət haqqında müxtəlif fikirlər var. Lakin elmi idrak metodologiyasında həqiqət anlayışı əsasən iki cür yanaşma çərçivəsində istifadə edilir: formal metodoloji və tarixi yanaşma. Birinci yanaşma formal məntiq vasitələri və metodlarına əsaslanır və ilk növbədə idrakın nəticələrini təhlil etməyə yönəldilir, ikinci isə əsas diqqətini elmi biliyin inkişafına yönəldir. Bir çox filosofların fikrinə görə həqiqət həm mütləq, həm də nisbi ola bilər.
inkar etmir, əksinə getdikcə o zənginləşir və həyat tərəfindən daim təsdiq edilir. Mütləq həqiqət obyekt haqqında tam və hərtərəfli biliyi özündə birləşdirən həqiqətə deyilir. Elə buna görə də mütləq həqiqət heç vaxt təkzib edilə bilməz; öz təbiətinə görə o dəyişməzdir. Bizim idrakın sərhəddi tarixən məhduddur, praktikanın inkişaf etməsi və təkmilləşməsi ilə əlaqədar bəşəriyyət həmişə mütləq həqiqətə doğru irəliləyir, lakin onu axıra qədər əhatə edə bilmir. Mütləq həqiqət məhdud, konkret bilik sahələrinin daxilində mövcuddur. Aksiom və teoremi də çoxları mütləq həqiqət hesab edirlər. Aksiom deyəndə müəyyən qeyri-empirik sistemdə bütün mümkün nəticələrin (sübutlann) başlanğıc nöqtəsi nəzərdə tutulur. Aksiom öz aydınlığı, şübhəsizliyi ilə sübuta ehtiyacı olmayan daimi, sarsılmaz həqiqi müddəa deyil (belə müddəa elmdə yoxdur). Aksiom nəzəriyyənin elə elementidir ki, onunla birlikdə sübut edilir. Aksiom həmişəlik yaradılan müddəa deyil. İş burasındadır ki, aksiom kimi müxtəlif müddəalar seçilə bilər. Aksiom nəzəriyyə ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Məsələn, Evklid həndəsəsində aksiom kimi həm «üçbucağın bucaqlarının cəmi 180 dərəcədİD) a) müddəasını, həm də «bir düzxət- dən kənarda olan nöqtədən həmin düzxəttə yalnız bir paralel xətt çəkmək olar» b) müddəasını götürmək olar. Əgər «a» ak 282 siom kimi götürülsə, onda «b» teorem olur; əgər «b» aksioma hesab edilsə, onda «a» teorem olur. Bir çox hallarda həqiqi bilik mütləq həqiqət hesab olunur: 1) obyektiv həqiqi məzmun kəsb edəndə; 2) insan idrakının zəruri inkişaf mərhələsi olanda, yəni əvvəlki inkişafın nəticəsi, sonrakı inkişafın isə əsası olanda; 3) onun obyektiv həqiqi məzmunu idrakın sonrakı bütün inkişaf mərhələlərində biliyə daxil edilmədə. Din isə mütləq həqiqət problemini çox sadə və asan yolla həll edir: yalnız Allah mütləq Həqiqətdir. Nisbi həqiqət hər hansı bir şey haqqında məhdud bilikdir. Mütləq həqiqətə doğru hərəkət, çoxsaylı nisbi həqiqətlər vasitəsilə baş verir. Nisbi həqiqət gerçəklik hadisələrini əsasən düzgün əks etdirən anlayış, müddəa, nəzəriyyədir. Lakin o elm və praktikanın inkişafı prosesində fasiləsiz olaraq dəqiqləşir, konkretləşir, dərinləşir. Nisbi həqiqət mütləq həqiqəti mənimsəmək yolunun momenti, tərəfi, mərhələsidir. İdrak vasitələrinin hal-hazırdakı konkret inkişaf mərhələsinə münasibətdə həqiqət olan bilik nisbi həqiqət adlanır. Biliyimizin bu gün mükəmməl olmaması gələcəkdə mütləq üzə çıxır. Mütləq, universal elmi həqiqətin ümumiyyətlə olmaması fikrinin də tərəfdarları az deyil. Həqiqət, onların dediyinə görə şeylərin hər hansı universal vəziyyətinin deyil, insanların öz təcili tələbatlarının ödənilməsi üçün lazımdır. 1.6. Həqiqətin kriterisi (meyarı) anlayışı. İdrak prosesində praktikanın rolu Hər hansı fikrin həqiqiliyi və ya yanlışlığı məsələsini həll etmək üsuluna həqiqətin kriterisi deyilir. Dialektik materializmə görə praktika gerçəkliyin adekvat inikasının (əks olunmasının) fundamental kriterisidir (məsələn, mühakimənin həqiqiliyi) və həm də idrakın inkişaf etməsinin əsasıdır. Lakin həqiqətin yardımçı kriteriləri də var. Məsələn, empirik mühakimənin həqiqiliyini bir başa empirik metodların 283 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|