Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- А.Адлер. Понять природу человека, с.45. ** Ycno orada, s.47. 278
- З.Фрейд. Психологические гподы. В ки.: З.Фрейд. Тотем и табу. М.. «Олимп».
gördüklərini qavramır. İki adam eyni şəkilə heç vaxt eyni reaksiya vermir». «Hissi qavrayış fiziki hadisədən nə isə daha böyük bir şeydir; bu elə psixoloji funksiyadır ki, onun əsasında fərdin daxili aləminə aid çox uzağa gedən nəticələr çıxara bilərik»."*^
göstərmədiyi vaxt onu görməkdir; əvvəllər bizim hiss üzvlərimizə təsir göstərmiş, qavranılmış, sonradan isə yaddaşımızda saxlanılmış əşya və hadisələrin lazım olan vaxt şüurda yenidən canlanmasıdır. Hissi qavrayış və təsəvvürlə bilavasitə əlaqədə olan əqli qabiliyyət də təxəyyüldür. «Şəxsiyyətin təkrarsızlığı heç bir yerdə özünü onun təxəyyülündə olduğu qədər çox göstərmir. Təxəyyül dedikdə biz hissi qavrayışın elə mümkünlüyünü nəzərdə tuturuq ki, o həmin qavrayışa səbəb olan mövcud pred- metdən asılı olmasın. Başqa sözlə, təxəyyül prosesi qavrayış prosesini təkrar edir və bizim psixikamızın yaradıcılıq imkanının daha bir nümunəsi olur. Təxəyyülün nəticəsi yalnız keçmişdə baş vermiş
qavrayışının (öz-özlüyündə ruhun yaradıcılıq qabiliyyətinin nəticəsi olan qavrayışın) təkrarı deyil və ilkin qavrayışın fiziki duyğular əsasında qurulduğu kimi, o da qavrayış əsasında yaranan tamamilə yeni və unikal məhsulduD).'*'* Təsəvvür və təxəyyül elə bil ki, hissi və mücərrəd (abst- rakt) idrak arasında əlaqə yaradan həlqədir.
Mücərrəd təfəkkür prosesi idrakın nəzəri səviyyəsində baş verir və üç əsas formada davam edir: anlayış, mühakimə və əqli nəticə.
Anlayış elə təfəkkür formasıdır ki, burada əşyalann, hadisələrin ən ümumi, əsas və zəruri xassələri, əlamətləri, keyfiyyətləri əks olunur. Anlayış hər hansı fikir hadisəsinin əsasını təşkil * **
** Ycno orada, s.47. 278 edir, yəni anlayışsız fikir yoxdur. Anlayış adətən söz və cümlə ilə ifadə olunur. Anlayış - obyektin müxtəlif tərəflərinin cansız ümumiləşməsi deyil, canlı, inkişaf edən bütövdür, obyektin vacib, əhəmiyyətli tərəflərini mərkəzləşdirən kəsişmə nöqtəsidir. Bununla yanaşı elmi anlayışın özü də anlayışlar sistemi olan nəzəriyyənin, elmin bir ünsürü kimi çıxış edir. Anlayış mühakimələrin tamamlanmış cəmidir. Subyekt özünün zehni fəaliyyətində anlayışlardan istifadə edərək mühakimələr irəli sürür. Bütün məntiqi mühakimələr elementar vahidlər kimi anlayışlardan düzəldilir. Anlayış həmişə məntiqi abstraksiyadır və hissiyyatdan məhrumdur. Anlayışı başa düşmək olar, hiss etmək olmaz. Mühakimə anlayışlann məntiqi əlaqəsi nəticəsində yaranır və onun köməkliyi ilə predmetlərin bəzi xassələri ya təsdiq, ya da inkar edilir. Z.Freyd demişdir: «Mühakimənin funksiyası mahiyyətcə iki qərara toxunmalıdır. O müəyyən bir şeydə hansısa keyfiyyətin olmasını ya qəbul, ya da inkar etməlidir; o hər hansı təsəvvürdə reallığın mövcud olmasını ya qəbul, ya da inkar etməlidir. Haqqında qərar qəbul ediləsi keyfiyyət əvvəl başdan ya yaxşı, ya da pis, ya faydalı, ya da ziyanlı ola bilər»."*^ Mühakimə yürütmək üçün xüsusi qabiliyyətə intellekt deyilir. İlkin əsas hesab edilən bir neçə mühakimədən nəticə hesab edilən yeni mühakimə yaradılmasına əqli nəticə deyilir. Əqli nəticə sayəsində düşünən insanın öz əqidəsini sübut etməsi üçün hər dəfə təcrübənin məlumatlarına müraciət etməsinə ehtiyac qalmaz. Əqli nəticədən istifadə edərək o, təcrübədən azad olur. Anlayış, mühakimə və əqli nəticə təfəkkür formaları kimi formal məntiq tərəfindən öyrənilir. Dialektika nəzəriyyəsinin tərəfdarları isə formal, ənənəvi məntiqlə yanaşı «dialektik məntiq» fikrini əsaslandırırlar. Onların dediyinə görə dialektik З.Фрейд. Психологические гподы. В ки.: З.Фрейд. Тотем и табу. М.. «Олимп». 1997. С.444. 279 məntiq anlayışlann, mühakimələrin, əqli nəticələrin, ideyaların, nəzəriyyələrin formalaşmasını və dəyişməsini onlann tarixi inkişafının və qarşılıqlı təsirinin dialektikası baxımından tədqiq edir. Müasir məntiqçilərin əksəriyyəti müstəqil «dialektik məntiq» elmini inkar edirlər.
Həqiqətə doğru daimi cəhd fəlsəfənin sırf abstraksiyalara çəkilməsinə, ağılın lazımsız oyununa çevrilməsinə imkan vermir. Fəlsəfi müdriklik daim həqiqət axtaran proses kimi heç vaxt dayana bilməz. Həqiqətə nail olmaq deyil, onu axtarmaq fəlsəfənin məqsədidir. Həqiqət əksəriyyət tərəfindən qəbul edilən bilik deyil. Hələ İbn Rüşd demişdi: «Nəyinsə həqiqilik şərti onun hamı tərəfindən etiraf edilməsi deyil. Axı, hamı tərəfindən etiraf edilmə, hamıya məlum olmaqdan başqa bir şey deyil. Nəyinsə hamı tərəfindən etiraf edilməsindən qətiyyən nəticə çıxmır ki, həmin nə isə öz- özlüyündə həqiqidİD)."“^ Həqiqət haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur: həqiqət əşya və hadisələrin insan şüurunda adekvat, xarici aləmə tam uyğun və praktikada təsdiq olunan inikasıdır (əks olunmasıdır); həqiqət obyektivdir, belə olmasa o həqiqət ola bilməz; həqiqət ideal hadisədir, çünki o fikrin xassəsidir, bütün fikirlər isə idealdır; həqiqət - təfəkkür və varlığın eyniliyidir. Belə eynilik Hegel tərəfindən rasional, nəzəri formada təfəkkürün öz daxilində həyata keçirilir; həqiqət yalnız Allahdır və s. Ontoloji nəzəriyyələr həqiqəti faktlara uyğun gəlmək kimi nəzərdən keçirir; qnoseoloji nəzəriyyələr isə həqiqəti bizim təfəkkürün - bilik və inamın xassəsi hesab edir. Daha bir fikrə görə bir həqiqət bizim üçün kifayət deyil, biz daha dərin və yeni həqiqət istəyirik, çünki biz hər şeydən əvvəl öz problemlərimizə cavab axtannq. Bir çox filosoflar, xüsusən materialistlər hesab edirlər ki, həqiqət yalnız konkret ola bilər, konkret olmayan həqiqət ümumiyyətlə yoxdur. Belə bir fikir də var ki, konkret Aeeppoəc. OnpoBep5KeHne onpoBepjKeHiiJi. KncB-Criö, 1999, c.l3.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|