ƏSƏdulla qüBRƏt oğlu cəFƏrov azərbaycanin ilk sakiNLƏRİ Bakı-Elm-2004
Yüklə 346,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
doğunmır. Onlar məhv olmamaq, açıq tipli məskənlərdə və mağaralarda həyatı davam etdirmək üçün ətraf mühitə yaxşıca uyğunlaşmalı idilər. Şübhə yoxdur ki, onlar güclü idilər, yaxşı silahlanmışdılar və əqli cəhətdən kifayət qədər inkişaf etmişdilər. Güman etmək olar ki, artıq erkən aşel dövründə (bu tarixi dövr güns mindellə və mindelin birinci yarısı ilə üst-üstə düşür, təxminən 900-700 min il bundan əvvələ təsadüf edir) insan ilk universal əmək alətini - əl çapacağını yaratmışdır. Bu, eyni tip əsasında və eyni üsullarla hazırlanmış ilk «standartlaşdırılmış əmək aləti» idi. «Standartlaşdırılmış əmək aləti öz-özlüyündə qazıntı halında tapılmış konsepsiyadır» (Q.ÇayId), yəni, mücərrədləşdirmənin heyvan üçün mümkün olmayan yüksək səviyyəsini tələb edir, bu əmək alətini yalnız «tanınma», «təkrarlama» və digər hərəkətlər əsasında əldə etmək mümkün deyildir. Belə nəticə hasil olunur ki, «standartlaşdırılmış əmək aləti»ni hazırlamış fərddə həmin alət həqqmda mücərrəd təsəvvür vardı. Bu aləti hazırlayan insanın beynində alətin hazırlanmasında əvvəl onun forması, nümunəsi mövcud idi. «Nümunənin təsəvvürə gətirilməsi onun haqqında biliyin olması deməkdir, bu bilik isə cəmiyyət tərəfindən mühafizə olunur və ötürülür» (Q.ÇayId). Əvvəllər bu hal yox idi və ola da bilməzdi. Bundan başqa qədim aşel dövrünə aid olan əl çapacağının ritm hissinin mövcud olduğunu təsdiqləyən səliqəli simmetriyaya malik olması bizə imkan verir ki, həmin zamanın insanlarında artıq bəsit olsa da, ilk estetik vərdişlər təşəkkül tapmış, sadəcə olaraq zəruri, faydalı əşyaların deyil, eyni zamanda gözəl əşyaların hazırlanmasına tələbat yarandığını deyək. Belə 131 liklə, işlək əllər ritmi dəqiqliyin, həmahəngliyin və gözəlliyin ilk nümunələrini yaradırdı. Deməli, əmək prossesinin özündə artıq emosional məqam vardı və sonralar incəsənətin rüşeymiəri həmin məqamdan başlanğıc aldı. Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, əmək ritminin ardınca rəqsin (bəlkə də mahnının), ritmik rəqslərin ardınca omamentlərdə və sadə rəsmlərdə xətlərin ritmik sıralanmasmm meydana çıxması şübhəsizdir. Aşağı paleolit dövmndə yaşamış ilk insan artıq mağaralardan daimi yaşayış yeri kimi istifadə etməyə başladı. Yarandıqdan sonra başlanğıc dövründə həmin mağarada zaman-zaman yaxın bölgələrin sakinləri qərərlaşırdılar. Bu bölgələrdə onların dayanacaqları, ya da köç yerləri mövcud idi. Həmin insanlar burada qərarlaşmış, müəyyən müddət ərzində mağarada yaşamış, sonra isə güns-mindel dövründənbaşlayaraq yeni yaşaış yerində intensiv surətdə məskunlaşmağa başlamışdar. Azıx sakinləri ən böyük təbii qüvvə olan oda çox erkən yiyələnmiş , onu uzun müddət ərzində mühafizə etməyi bacarmışdır. Mağarada aşkar olunmuş ocaq qalıqları bunu təsdiq edir. Bu mağarada ocaq bir neçə yüz min il bundan əvvəl-alovlanmağa başlamışdı. F. Engels göstərirdi ki, odun mühafizə olunması məharəti «nəhəng, öz əhəmiyyətinə görə demək olar ki, ölçüyəgəlməz kəşfdir». Od insanın nəin ki, həyatını, habelə şüurunu da dəyişdirdi. Od nəhəng texniki və ictimai qüvvə olduğu üçün bu təəccüblü deyildir. Od insanın iqlimdən asılılığın aradan qaldırdı, insanın soyuqdan və vəhşi heyvanlardan daimi olaraq, etibarlı şəkildə qorunması vasitəsinə çevrildi, onun qidalanma mənbələrini genişləndirdi, əmək alətinin hazırlanma 132 sında, ov üsullarının inkişafında və s. Mühüm rol oynadı. F. Engelsin ifadəsincə deyilsə, «odun dərk olunması insanın təbiət üzərindəki ilk böyük qələbəsi idi». Bütün digər cəhətlərdən başqa odun kəşfi, mühafizəsi və istifadəsi insanların həyatında təmamilə yeni hadisə olan kəmiyyət-məkan münasibətlərinin dər edilməsində də biləvasitə özünü göstərdi. İnsan odu daim mühafizə etmək üçün onu fasiləsiz surətdə müəyyən «paylarla» yanacaq ilə «qidalandırmalı», mövcud olan «qidanı» günün tələbinə uzlaşdırmalı, beləliklə, hesablamalar aparmalı idi... Və ola bilər ki, heç də təsadüfü deyil ki, qədim əfsanələrdə göstərildiyi kimi Prometey insanlara odu bəxş edərkən onlara hesablamalar aparmağı öyrətmişdi. Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, artıq indi bu süjetin keniantrop-pite- kantrop dövrünə gedib çıxa bilməsi haqqında iddia həddindən artıq cəsarətli fikir kimi nəzərə çarpmır. Qeyd etmək olar ki, artıq uzaq erkən aşel dövründə «ibtidai insanların şüurunda fonna (qədim aşel dövrünə aid olan əl çapacaqları xatırlayaq, çapcağm hazırlanması üçün insan onun haqqında, ilk növbədə onun fonnası haqqında mücərrəd təsəvvürə malik olmalı idi), ölçü (odun yanma müddətinə və yanacağın miqdarına dair situasiyanı xatırlayaq) haqqında ən sadə təsəvvür meydana gəldi və şüur say haqqında təsəvvürün ərəfəsində dayanmışdı» (F. A. Frolov, 1983). Pitikantroplar erkən aşel mədəniyyətinin yaradıcıları idilər. Onlar təşəkkül tapmaqda olan insanlar sırasında ən qədimlərindən olmuş və elmi ədəbiyyatda «arxantoplar» kimi qeyd edilirdilər. Bu mərhələ insanın idrak fəaliyyətinin inkişafında yeni, əvvəlki dövr 133 Yüklə 346,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|