131
şəkildə üzə çıxarmaq mümkündür. Bu, həm də hərəkət feilləri haqqında tam və əhatəli
təsəvvür etməyə, bu tip feillərin elmi və praktik baxımdan daha doğru izah olunmasına
yaxından kömək edə bilər.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Allahverdiyeva A.E. Üfüqi hərəkət bildirən feillərin semantik və qrammatik
xüsusiyyətləri (ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında). Fil. elm. fəl. dok.
...dis. Bakı, 2009, 134 s.
2. Budaqova Z.İ. Feilin lüğəvi mənaları//Müasir Azərbayсan dili. 2-сi hissə, Bakı,
“Elm”, 1980, s. 196-236
3. Ələkbərov A.Q. Feillərin sinonimliyi // Müasir Azərbayсan dilinin semasio-
logiyası. Bakı, Elm, 1985, s. 71-94
4. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. ч. 2. Фонетика и морфология. М.,
Изд-во АН СССР, 1962, с. 352-387.
5. Васильев Л.М., Ибрагимова В.Л. Синонимика глаголов перемещения в
русском и башкирском языках. -Учен. зап. Башк. гос. ун-т, 1968, вып. 23, сер.
филол. наук, № 10, с. 35-60.
6. Васильева Т.Н. Глаголы движения в современном чувашском языке.
Автореф. дис. …кан. филол. наук. Уфа, 1980, 25 с.
7. Вешилова В.Ф. Глаголы движения в турецком языке. \\ Исследования по
сравнительной грамматике тюркских языков. т. 4. Лексика, М., 1962, с. 101-115
8. Гарипова Н.Д., Хасанова Д.М. К сопоставительной характеристика
русских и башкирских глаголов движения и положения в пространстве\\ Учен.
Зап. Башк. Гос. Ун-т, 1968, вып. 28, сер. филол. наук, № 10, с. 27- 34.
9. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М., Л., Изд-во АН СССР,
1948, с. 132-201
10. Саттарова М.Р. Сопоставительное изучение лексико-семантической
сферы глаголов движения в русском и узбекским языках. Автореф. дис. …кан.
филол. наук. Казан, 1967, 20 с.
11. Тенишев Э.Р. Глаголы движения в тюркских языках. - Историческое
развитие лексики тюркских языков. М., 1961, с. 232-293
12. Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. М.,
«Наука», 1965, 284 с.
Шахла Ширалиева
Вопросы изучения глаголов движения в тюркских языках
В статье рассматриваются вопросы изучения глаголов действия в тюркских
языках. Анализируются точки зрения известных тюркологов, которые изучали эти
глаголы в сравнительно-сопоставительном плане. Такие тюркологи, как
Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, Л.Н.Харитонов в своих работах показали
функционально-семантические особенности глаголов действия, виды действия и
их выражение посредством глаголов. Г. Тенишев в своих работах исследовал
лексико-семантические группы глаголов.
Ключевые слова: тюркские языки, глагол движения, история исследования,
разносистемные языки
132
Shahla Shiralieva
Questions of studying of verbs of action in Turkic languages
In article questions of studying of verbs of action in Turkic languages are
considered. The points of view known scientists which studied these verbs in the rather-
comparative plan are analyzed. Such scientists as in the works is functional-semantic
features of verbs of action have shown N.K.Dmitriev, N.A.Baskakov, L.N.Haritonov,
kinds of action and their expression by means of verbs. G.Tenishev in the works
investigated lexico-semantic groups of verbs.
Keywords: Turkic languages, a verb of motion, history of the research, different
systems languages
133
Abdullayeva İradə
TÜRK DİLÇİLİYİNDƏ ŞƏRT CÜMLƏLƏRİNİN YERİ MƏSƏLƏSİ
Türk dilçiliyində mübahisəli şəkildə qalan məsələlərdən biri şərt məzmunu verən
-sa, -se şəkilçisinin köməyi ilə formalaşan cümlələrdir. Aşağıdakı nümunələrə diqqət
yetirək: Yalnız babamın yüzündeki birden tutuşan bu sevinç şimşeğine tanık olsaydın
hemen anlardın ki o dakikayı tamamile yaşatabilmek için her şeye karar verecektim;
Eğer biri gelecek olursa ben sana gazeteye ait bir şey sormak için gelmiş gibi
yapacağım; Ayaşlı bu senede o daireyi tutabilsə idi üç ay daha eşyamı orada
bırakacakdım; Güllerini bu kadar sevmese bunu yapmazdı; Normal bir insan hangi
milletin terbiyesini almışsa, ancak onun mefkuresine çalışabilir.
Azərbaycan dilçiliyində "şərt budaq cümləsi" adlandırılan bu cümlələr türk
dilçiliyində "şart cümlesi" adı altında öyrənilir. Türk dili tədqiqatçıları arasında bu
qrupa daxil olan cümlələrə münasibət birmənalı deyil. Belə ki, tədqiqatçıların bir qismi
bu tip cümlələri mürəkkkəb cümlə hesab etsə də, digərləri -sa, -se şəkilçisinin köməyi
ilə formalaşan bu cümlələri sadə cümlə hesab edir. Qeyd etmək lazımdır ki, türk
dilçilərinin böyük qismi (M.Ergin, V.Hatiboğlu, T.N.Gencan, R.Şimşək, H.Dizdaroğlu,
M.Mansuroğlu, H.Ediskun, S.Güneş, Y.Yörük, M.Karaörs və başqaları) bu qəbildən
olan cümlələri mürəkkkəb cümlə kimi qəbul edir. M.Erginə görə, türk dilindəki
mürəkkəb cümlələr (birleşik cümle) üç qrupa ayrılır: şartlı birleşik cümle, ki′li birleşik
cümle və iç içe birleşik cümle (9, 404). Tədqiqatçı "şartlı birleşik cümle" ilə bağlı yazır:
"Bu mürəkkəb cümlə türkcənin əsil mürəkkəb cümləsidir. Lap əvvəldən türkcədə vardır.
Əsası şərt formasının şərt ifadəsinə dayanır. Şərt forması felin bütün təsriflənən
formalarının əksinə olaraq hökm ifadə etmir, bitmiş bir hərəkəti göstərmir. Bu səbəbdən
də müstəqil cümlə əmələ gətirmir.‹...› Şərt formasının bu vəziyyəti onun yaratdığı
cümlələrin müstəqil olmasına imkan vermir və onları əsas cümləni tamamlayan
köməkçi cümlə halına salır" (9, 405). M.Ergin "şartlı birleşik cümle"nin quruluşu
məsələsinə də toxunur: "Şərtli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə əvvəl, baş cümlə isə
sonra gəlir ki, bu da türk dilinin əsas ünsürün yardımçı ünsürdən sonra işlənməsi
prinsipinə uyğundur. Baş cümlənin sonra gəlməsi əsas etibarı ilə predikatının sonra
gəlməsidir. Yəni şərt cümləsi bütün baş cümlədən əvvəl gələ bildiyi kimi (bu, normal
haldır), predikatından əvvəl gəlmək etibarı ilə baş cümlənin arasına da girə bilir: Hava
güzel olursa biz yarın gezmeğe gideceğiz; Biz yarın, hava güzel olursa gezmeye
gideceğiz və ya biz yarın hava güzel olursa gezmeye gideceğiz misallarında olduğu
kimi. Bu mürəkkəb cümlələrdə hava güzel olursa və ya yarın hava güzel olursa şərt
cümlələri budaq, biz yarın gezmeğe gideceğiz cümləsi baş cümlədir" (9, 405).
M.Karaörs də müasir türk ədəbi dilindəki mürəkkəb cümlə probleminə M.Ergin kimi
yaxınlaşır. O, türk ədəbi dilindəki cümlələri quruluş baxımından iki yerə - sadə və
mürəkkəb cümlələrə - ayırdıqdan sonra şərt cümlələrini mürəkkəb cümlələrin tərkibində
"şartlı birleşik cümle" adı altında verir (17, 45).
Türk dilçilərindən T.N.Gencan da -sa, -se şəkilçiləri ilə formalaşan sintaktik
bütövü şərt cümləsi kimi qəbul edir. Tədqiqatçı türk dilindəki cümlələri quruluş
baxımından üç yerə (yalınç önerme, bağımsız önermelerden birleşmiş tümce, bileşik
tümce) ayırır və sonuncunun tərkibində "şart cümlesi"nin də (müq. et: Hava güzelse,
işiniz de yoksa kıra çıkalım) də yer aldığını göstərir (10, 147-165).
R.Şimşək də tərkibində şərt cümlələri olan cümlə tipini mürəkkəb cümlələrə aid
edir. Tədqiqatçı müasir türk ədəbi dilindəki cümlələri təsnif edərkən tərkibində şərt
cümləsi, eləcə də feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibləri olan cümlələri mürəkkəb
cümlə tipinə aid edir. Müq. et: Hükumet bağlamazsa, Meclis bağlar! (20, 260).
Dostları ilə paylaş: |