Əsgər Rəsulov

 
 
131 
şəkildə üzə çıxarmaq mümkündür. Bu, həm də hərəkət feilləri haqqında tam və əhatəli 
təsəvvür etməyə, bu tip feillərin elmi və praktik baxımdan daha doğru izah olunmasına 
yaxından kömək edə bilər. 
 
İSTİFADƏ  OLUNMUŞ  ƏDƏBİYYAT 
 
1.  Allahverdiyeva  A.E.  Üfüqi  hərəkət  bildirən  feillərin  semantik  və  qrammatik 
xüsusiyyətləri (ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında). Fil. elm. fəl. dok. 
...dis. Bakı, 2009, 134 s. 
2. Budaqova Z.İ. Feilin lüğəvi mənaları//Müasir Azərbayсan dili. 2-сi hissə, Bakı, 
“Elm”, 1980, s. 196-236 
3.  Ələkbərov  A.Q.  Feillərin  sinonimliyi  //  Müasir  Azərbayсan  dilinin  semasio-
logiyası. Bakı, Elm, 1985, s. 71-94 
4.  Баскаков  Н.А.  Каракалпакский  язык.  ч.  2.  Фонетика  и  морфология.  М., 
Изд-во АН СССР, 1962, с. 352-387. 
5.  Васильев  Л.М.,  Ибрагимова  В.Л.  Синонимика  глаголов  перемещения  в 
русском  и  башкирском  языках.  -Учен.  зап.  Башк.  гос.  ун-т,  1968,  вып.  23,  сер. 
филол. наук, № 10, с. 35-60. 
6.  Васильева  Т.Н.  Глаголы  движения  в  современном  чувашском  языке. 
Автореф. дис. …кан. филол. наук. Уфа, 1980, 25 с. 
7. Вешилова В.Ф. Глаголы движения в турецком языке.  \\ Исследования по 
сравнительной грамматике тюркских языков. т. 4. Лексика, М., 1962, с. 101-115 
8.  Гарипова  Н.Д.,  Хасанова  Д.М.  К  сопоставительной  характеристика 
русских  и  башкирских  глаголов  движения  и  положения  в  пространстве\\  Учен. 
Зап. Башк. Гос. Ун-т, 1968, вып. 28, сер. филол. наук, № 10, с. 27- 34. 
9. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М., Л., Изд-во АН СССР, 
1948, с. 132-201 
10.  Саттарова  М.Р.  Сопоставительное  изучение  лексико-семантической 
сферы  глаголов  движения  в  русском  и  узбекским  языках.  Автореф.  дис.  …кан. 
филол. наук. Казан, 1967, 20 с. 
11.  Тенишев  Э.Р.  Глаголы  движения  в  тюркских  языках.  -  Историческое 
развитие лексики тюркских языков. М., 1961, с. 232-293 
12.  Юлдашев  А.А.  Аналитические  формы  глагола  в  тюркских  языках.  М., 
«Наука», 1965, 284 с. 
 
Шахла Ширалиева 
 
Вопросы изучения глаголов движения в тюркских языках 
 
В  статье рассматриваются вопросы изучения глаголов действия в тюркских 
языках. Анализируются точки зрения известных тюркологов, которые изучали эти 
глаголы  в  сравнительно-сопоставительном  плане.  Такие  тюркологи,  как 
Н.К.Дмитриев,  Н.А.Баскаков,  Л.Н.Харитонов  в  своих  работах  показали 
функционально-семантические  особенности  глаголов  действия,  виды  действия  и 
их  выражение  посредством  глаголов.  Г.  Тенишев  в  своих  работах  исследовал 
лексико-семантические группы глаголов. 
Ключевые слова: тюркские языки, глагол движения, история исследования, 
разносистемные языки  

---

 
 
132 
Shahla Shiralieva 
 
Questions of studying of verbs of action in Turkic languages 
 
 
In  article  questions  of  studying  of  verbs  of  action  in  Turkic  languages  are 
considered. The points of view known scientists which studied these verbs in the rather-
comparative  plan  are  analyzed.  Such  scientists  as  in  the  works  is  functional-semantic 
features  of  verbs  of  action  have  shown  N.K.Dmitriev,  N.A.Baskakov,  L.N.Haritonov, 
kinds  of  action  and  their  expression  by  means  of  verbs.  G.Tenishev  in  the  works 
investigated lexico-semantic groups of verbs. 
 
Keywords: Turkic languages, a verb of motion, history of the research, different 
systems languages 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
133 
Abdullayeva İradə 
 
TÜRK DİLÇİLİYİNDƏ ŞƏRT CÜMLƏLƏRİNİN YERİ MƏSƏLƏSİ 
 
 
 
Türk dilçiliyində mübahisəli şəkildə qalan məsələlərdən biri şərt məzmunu verən 
-sa,  -se  şəkilçisinin  köməyi  ilə  formalaşan  cümlələrdir.  Aşağıdakı  nümunələrə  diqqət 
yetirək:    Yalnız  babamın  yüzündeki  birden  tutuşan  bu  sevinç  şimşeğine  tanık  olsaydın 
hemen  anlardın  ki  o  dakikayı  tamamile  yaşatabilmek  için  her  şeye  karar  verecektim; 
Eğer  biri  gelecek  olursa  ben  sana  gazeteye  ait  bir  şey  sormak  için  gelmiş  gibi 
yapacağım;  Ayaşlı  bu  senede  o  daireyi  tutabilsə  idi  üç  ay  daha  eşyamı  orada 
bırakacakdım;  Güllerini  bu  kadar  sevmese  bunu  yapmazdı;  Normal  bir  insan  hangi 
milletin terbiyesini almışsa, ancak onun mefkuresine çalışabilir.  
 
Azərbaycan  dilçiliyində  "şərt  budaq  cümləsi"  adlandırılan  bu  cümlələr  türk 
dilçiliyində  "şart  cümlesi"  adı  altında  öyrənilir.  Türk  dili  tədqiqatçıları  arasında  bu 
qrupa daxil olan cümlələrə münasibət birmənalı deyil. Belə ki, tədqiqatçıların bir qismi 
bu tip cümlələri mürəkkkəb cümlə hesab etsə də, digərləri -sa, -se şəkilçisinin köməyi 
ilə  formalaşan  bu  cümlələri  sadə  cümlə  hesab  edir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  türk 
dilçilərinin böyük qismi (M.Ergin, V.Hatiboğlu, T.N.Gencan, R.Şimşək, H.Dizdaroğlu, 
M.Mansuroğlu,  H.Ediskun,  S.Güneş,  Y.Yörük,  M.Karaörs  və  başqaları)  bu  qəbildən 
olan  cümlələri  mürəkkkəb  cümlə  kimi  qəbul  edir.  M.Erginə  görə,  türk  dilindəki 
mürəkkəb cümlələr (birleşik cümle) üç qrupa ayrılır: şartlı birleşik cümle, ki′li birleşik 
cümle və iç içe birleşik cümle (9, 404). Tədqiqatçı "şartlı birleşik cümle" ilə bağlı yazır: 
"Bu mürəkkəb cümlə türkcənin əsil mürəkkəb cümləsidir. Lap əvvəldən türkcədə vardır. 
Əsası  şərt  formasının  şərt  ifadəsinə  dayanır.  Şərt  forması  felin  bütün  təsriflənən 
formalarının əksinə olaraq hökm ifadə etmir, bitmiş bir hərəkəti göstərmir. Bu səbəbdən 
də  müstəqil  cümlə  əmələ  gətirmir.‹...›  Şərt  formasının  bu  vəziyyəti  onun  yaratdığı 
cümlələrin  müstəqil  olmasına  imkan  vermir  və  onları  əsas  cümləni  tamamlayan 
köməkçi  cümlə  halına  salır"  (9,  405).  M.Ergin  "şartlı  birleşik  cümle"nin  quruluşu 
məsələsinə də toxunur: "Şərtli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə əvvəl, baş cümlə isə 
sonra  gəlir  ki,  bu  da  türk  dilinin  əsas  ünsürün  yardımçı  ünsürdən  sonra  işlənməsi 
prinsipinə  uyğundur.  Baş  cümlənin  sonra  gəlməsi  əsas  etibarı  ilə  predikatının  sonra 
gəlməsidir.  Yəni  şərt  cümləsi  bütün  baş  cümlədən  əvvəl  gələ  bildiyi  kimi  (bu,  normal 
haldır), predikatından əvvəl gəlmək etibarı ilə baş cümlənin arasına da girə bilir: Hava 
güzel  olursa  biz  yarın  gezmeğe  gideceğiz;  Biz  yarın,  hava  güzel  olursa  gezmeye 
gideceğiz  və  ya  biz  yarın  hava  güzel  olursa  gezmeye  gideceğiz  misallarında  olduğu 
kimi.  Bu  mürəkkəb  cümlələrdə  hava  güzel  olursa  və  ya  yarın  hava  güzel  olursa  şərt 
cümlələri  budaq,  biz  yarın  gezmeğe  gideceğiz  cümləsi  baş  cümlədir"  (9,  405). 
M.Karaörs  də  müasir  türk  ədəbi  dilindəki  mürəkkəb  cümlə  probleminə  M.Ergin  kimi 
yaxınlaşır.  O,  türk  ədəbi  dilindəki  cümlələri  quruluş  baxımından  iki  yerə  -  sadə  və 
mürəkkəb cümlələrə - ayırdıqdan sonra şərt cümlələrini mürəkkəb cümlələrin tərkibində 
"şartlı birleşik cümle" adı altında verir (17, 45). 
 
Türk  dilçilərindən  T.N.Gencan  da  -sa,  -se  şəkilçiləri  ilə  formalaşan  sintaktik 
bütövü  şərt  cümləsi  kimi  qəbul  edir.  Tədqiqatçı  türk  dilindəki  cümlələri  quruluş 
baxımından  üç  yerə  (yalınç  önerme,  bağımsız  önermelerden  birleşmiş  tümce,  bileşik 
tümce)  ayırır  və  sonuncunun  tərkibində  "şart  cümlesi"nin  də  (müq.  et:  Hava  güzelse, 
işiniz de yoksa kıra çıkalım) də yer aldığını göstərir (10, 147-165). 
 
R.Şimşək də tərkibində şərt cümlələri olan cümlə tipini mürəkkəb cümlələrə aid 
edir.  Tədqiqatçı  müasir  türk  ədəbi  dilindəki  cümlələri  təsnif  edərkən  tərkibində  şərt 
cümləsi, eləcə də feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibləri olan cümlələri mürəkkəb 
cümlə tipinə aid edir. Müq. et: Hükumet bağlamazsa, Meclis bağlar! (20, 260).   

---