Əsgər Rəsulov

 
 
136 
yenidən  gözdən  keçirilməlidir.  Ortaya  çıxan  quruluşun  cümlə  içərisindəki  vəzifəsi 
zərflik  olduğuna  görə  bu  quruluş,  G.Gülsevin  və  L.Karahanın  da  dediyi  kimi,  feili 
bağlamalar  içərisində  dəyərləndirilməlidir.  Şəkilçinin  yer  aldğı  sözün  əmələ  gətirdiyi 
qrup da budaq cümlədən daha çox feli bağlama tərkibi adlandırılmalıdır" (12, 259).         
 
Qeyd edək ki, hökm ifadə edib-etməmək cəhətini əsas alaraq -sa, -se şəkilçisi ilə 
formalaşan cümlələri cümlə hesab etməmək, onları cümlənin üzvü hesab etmək məntiq 
kateqoriyaları  ilə  qrammatik  kateqoriyaları  bir-biri  ilə  qarışdırmaqdır.  Bu  mövqedə 
duran  dilçilər  qrammatik  kateqoriyalarla  müqayisədə  məntiq  kateqoriyalarına  daha 
böyük  üstünlük  verirlər.  Belə  ki,  cümlə  üçün  üç  mühüm  əlamətin  varlığı  vacibdir: 
predikativlik, bitmə intonasiyası, modallıq. Bu  əlamətlər vəhdət təşkil edir və sözlərin, 
söz  birləşmələrinin  cümləyə  çevrilərək  fikir  ifadə  etməsində  həlledici  rol  oynayır. 
Predikativlik  sözlərin  varlıq  haqqında  müəyyən  məlumat  verməsi  ilə  ölçülür. 
Predikativliyin tamamlanmasında ikinci bir mühüm əlamət - cümləyə məxsus intonasiya 
iştirak edir. Hər bir cümlə müəyyən bitmiş bir fikri ifadə etməklə yanaşı, həmin fikrin 
həqiqətə münasibətini də bildirir. ona görə də predikativlik və intonasiya kimi, modallıq 
da  cümlənin  daimi  əlamətlərindən  hesab  olunur.  Yəni  demək  istəyirik  ki,  təkcə  hökm 
ifadə edib-etməmək cəhətini əsas alaraq -sa, -se şəkilçisi ilə formalaşan cümlələri cümlə 
hesab  etməmək  mülahizəsi  özünü  doğrultmur.  Məlumdur  ki,  sual  cümlələri  hökm 
bildirmir. Belə olduqda sual cümlələrini cümlə hesab etməməliyik ki, bu da absurddur. 
Y.M.Seyidov bu münasibətlə yazır: "Sual cümlələrindən bəhs edərkən bir cəhət həmişə 
diqqəti  cəlb  edir.  O  da  sual  cümlələrinin  hökm  bildirməsi,  hökm  ifadə  edə  bilib-
bilməməsi məsələsidir. Çünki bütün başqa cümlə növlərinin hökm ifadə etməsi məsələsi 
dilçilikdə mübahisəli deyildir. Lakin sual cümlələrinin hökm ifadə edib-etməməsi həm 
dilçilər,  həm  də  məntiqşünaslar  arasında  mübahisə  doğurmuş  və  bu  mübahisə  indi  də 
davam  etməkdədir.  Hətta  məntiq  kitablarında  sual  hökm  dairəsindən  çıxarılmışdır; 
dilçiliyə dair əsərlərdə isə, başqa növ cümlələrdən fərqli olaraq, sual cümlələrinin hökm 
ifadə  edə  bilməsi  fikri  irəli  sürülmüşdür.  Bu  fikir  də  ona  əsaslanır  ki,  sual  cümlələri 
həyat  həqiqəti  haqqında  bizə  heç  nə  demir;  bir  şeyi  təsdiq  və  ya  inkar  etmir.  Lakin 
dilçilər və məntiqşünaslar arasında sual cümlələrinin hökm ifadə edə bilməsi fikrini irəli 
sürənlər  və  qəbul  edənlər  də  vardır.  ‹...›  Əsil  mənada  sual  cümlələrinə,  yəni  sual 
məqsədi  ilə  işlədilən  sual  cümlələrinə  gəlincə,  bunlarda,  doğrudan  da,  müəyyən  həyat 
həqiqəti  tam  açıq  və  bitkin  şəkildə  sona  qədər  ifadə  edilmir.  Lakin  hər  halda,  bunlar 
həyat  həqiqətini  ifadə  edən  mənalar  əsasında  qurulur.  Nəqli  cümlələrdə  olduğu  kimi, 
bunlar da təsdiq və inkar bildirə bilir. Burada da subyekt və predikatın əlaqəsi olur və s. 
Bütün bunlar göstərir ki, əsil mənada sual cümlələri də hökmlə bağlıdır. Lakin bunların 
hökmlərlə  münasibəti  başqa  cümlə  növlərindən  fərqlənir"  (1,  104-105).  Buna 
əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  şərt  məzmunu  verən  cümlələrin  hökm  ifadə  etməməsi 
barədə  fikir  özünü  doğrultmur  və  bu  quruluşa  malik  cümlələrin  mürəkkəb  cümlənin 
tərkib  hissəsi  kimi  işlənməsi  türk  dillərinin  sintaktik  xüsusiyyətlərinə  tamamilə 
uyğundur.  
 
Məlum olduğu kimi, -sa, -se şəkilçisi ilə formalaşan cümlələr qədim türk yazılı 
abidələrinin dilində geniş şəkildə işlənir. Görkəmli türk alimi T.Tekinin hesablamasına 
görə, Orxon abidələrində işlənmiş mürəkkəb cümlələrin 60%-i məhz bu quruluşa malik 
cümlələrdir  (bax:  7,  117).  Qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dilində  özünü  göstərən  bu 
təzahür  abidələrin  tədqiqatçılarının  nəzərini  cəlb  etmiş,  bu  cümlə  quruluşu  müxtəlif 
tədqiqatlarda  ətraflı  öyrənilmişdir.  Türk  dilçiliyində  bu  problemi  araşdıran 
tədqiqatçılardan Ş.Tekinin (21, 35-63) və M.Tulumun adını çəkmək olar (22, 193-205 ). 
Ş.Tekinə  görə,  göytürk  dilində  fikirlər  əsasən  sadə  cümlələr  vasitəsilə  ifadə  olunur. 
Bununla  belə,  -sar  şəkilçisi  ilə  formalaşan  şərt  cümlələrindən,  eləcə  də  tip,  tiyin 
formalarının  bağlayıcı  ünsür  kimi  istifadə  olunduğu  cümlələrdən  yararlanılmışdır. 

---

 
 
137 
Bundan  başqa,  sadə  də  olsa,  budaq  cümlə  yerinə  keçə  biləcək  ifadə  şəkillərinə  rast 
gəlinmir (21, 176).  M.Tulum da qədim türk yazılı abidələrinin dilində -sar şəkilçisi ilə 
formalaşan  şərt  cümlələrinin  kifayət  qədər  çox  işləndiyini  qeyd  edir.  Müq.  et:  Türk 
kağan  Ötüken  yış  olursar,  ilte  bun  yok  "Türk  xaqanı  Ötükən  meşəli  dağında  məskən 
salıbsa, eldə sıxıntı  yoxdur";  Ol  yirgərü barsar, türk budun, öltəçisen  "O  yerə  getsən, 
türk xalqı, öləcəksən" (22, 196).  
 
Qeyd eləmək lazımdır ki, digər türk dillərinin sintaktik quruluşuna aid  yazılmış 
əsərlərdə  də  -sa,  -sə  şəkilçisi  vasitəsi  ilə  meydana  çıxan  cümlə  strukturu  şərt  budaq 
cümləsi  kimi  səciyyələndirilir.  Tədqiqatçılar  bu  fikirdədir  ki,  türk  dillərinin  sintaktik 
quruluşunun tarixi inkişafı zamanı xüsusi "şərt dövrü" olmuşdur (25, 524-526; 2, 248). 
Onların  fikrincə,  "şərt  dövrü"  sadə  cümlələrin  yanaşma  üsulu  ilə  bir-birinə  bağlanıb 
mürəkkəb  cümlə  əmələ  gətirdiyi  dövrün  xüsusi  reliktini  əks  etdirir.  N.Z.Hacıyevaya 
görə, "şərt dövrü"nün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, feilin şərt şəklinin əlaməti olan -sa 
iki cümlənin  bağlayıcı  olmadan birləşə bildiyi  bir dövrdə məntiqi  baxımdan cümlələri 
bir-birinə  bağlayan  tabelilik  vasitəsinə  çevrilir.  -sa  şəkilçisi  ilə  yaranan  formanın  şərt 
mənası  "şərt  dövrü"ndə  mürəkkəb  cümləni  əmələ  gətirən  hər  iki  hissədə  zaman 
formalarının istifadə olunması ilə əmələ gəlir və möhkəmləndirilir (24, 322). Türk ədəbi 
dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisini tədqiq  edən M.Musaoğlu  bu münasibətlə  yazır: 
"İfadə  planına  görə  koordinativ-şərt  mənalı  mürəkkəb  cümlə  dilin  kommunikativ-
sintaktik  sistemində  şərt  semantik-funksional  kateqoriyasının  reallaşdığı  əsas  sintaktik 
vahidlərdəndir. Buna görə ənənəvi türkologiyada da şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb 
cümlələr  şərt  kareqoriyasının  əsas  ifadə  vasitəsi  olaraq  "şərt  dövrü"  kimi  izah 
olunmuşdur" (2, 248-249). 
 
Bura qədər söylədiklərimiz türk dilçiliyində "şart cümlesi", yaxud "şartlı cümle" 
adlandırılan  cümlə  tipinin  hələ  də  qızğın  mübahisə  obyekti  olduğunu  aydın  şəkildə 
göstərir. Bizim fikrimizcə, müstəqil şəkildə hökm ifadə edə bilmədiyinə əsaslanaraq bu 
quruluşa  malik  cümlələri  cümlə  hesab  etməmək,  -sa,  -se  şəkilçisinin  köməyi  ilə 
meydana  çıxan  morfoloji  formanı  feli  bağlamalara  bərabər  tutmaq  özünü  doğrultmur. 
Bu  mülahizəni  irəli  sürən  türk  dilçiləri  (G.Gülsevin,  Z.Turan,  L.Karahan)  dil 
kateqoriyalarını müəyyənləşdirərkən məntiqi yanaşmaya daha çox əsaslanırlar. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Abdullayev Ə.Z., Cəfərov N.Q., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir Azərbaycan 
dili,  IV  hissə,  Sintaksis.  Ali  məktəblər  üçün  dərslik  (Yenidən  işlənmiş  və 
təkmilləşdirilmiş üçüncü nəşri), Bakı: "Maarif" nəşriyyatı, 2009.  
2.
 
Musaoğlu  M.M.  Türk  ədəbi  dillərində  mürəkkəb  cümlə  sintaksisi,  Bakı:  "Kitab 
aləmi", 2011.  
3.
 
Rüstəmov R. Türk dilinin sintaksisi, Bakı: "Elm və Təhsil", 2012. 
4.
 
Ayan  E.  Kazak  Türkçesi  ve  Türkiye  Türkçesinde  Birleşik  Cümle  Yapılarının 
Karşılaştırılması  //  Turkish  Studies,  İnternational  Periodikal  For  the  Language, 
Literature and History of Turkish and Turkic , Volume 6/1, Winter 2011. 
5.
 
Banquoğlu T. Türkçenin Grameri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Türk Dil Kurumu 
yayınları, 1998.  
6.
 
Biray  N.  Türkiye  Türkçesi  İle  Kazak  Türkçesindeki  Cümlelerin  Çeşitleri 
Bakımından  Karşılaştırılması  Üzerine  Bir  Deneme  //  Türkiyat  Araştırmaları 
Dergisi,  Prof.  Dr.  Ahmet  Bican  Ercilasun  Armağanı,  sayı  13,  Selcuk  Üniversitesi 
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü yayınları, Bahar - 2003. s.  
7.
 
Develi  H.{sA}  Morfemli  Yardımçı  Cümleler  ve  Bunlarla  Kurulan  Birleşik 
Cümleler Üzerinde Bir İnceleme // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten -1995, 

---

 
 
138 
Ankara: 1997.  
8.
 
Ediskun H. Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi yayınları, 1999.  
9.
 
Ergin M. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi yayınları, 1987.   
10.
 
Gencan T.N. Dilbilgisi, Ankara: Ayraç yayınları, 2001. 
11.
 
Gülsevin G. Türkçede -sA Şart Gerindiumu Üzerine. // Türk Dili, sayı 467, Kasım, 
1990. s.  
12.
 
İlhan N. Birleşik Cümle Kuruluşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grupu // Uluslararası 
Türk  Dili  ve  Edebiyatı  Konqresi.  27-28  Ağustos  2007,  UTEK  2007,  Bildiriler, 
Türkçenin  Söz  Dizimi  ve  Türk  Edebiyatında  Üslup,  c.  1.  Türkçenin  Söz  Dizimi, 
İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2009.    
13.
 
Karahan  L.  Yapı  Bakımından  Cümle  Sınıflandırmaları  Üzerine  //  Türk  Dili,  sayı 
583,  Temmuz 2000.  
14.
 
Karahan L. -SA, -SE Eki Hakkında // Türk Qramerinin Sorunları II, Ankara: Türk 
Dil Kurumu yayınları, 1999. 
15.
 
Karahan L. Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ yayınları, 1999.  
16.
 
Karahan L. Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ yayınları, 2004.  
17.
 
Karaörs  M.  Türkçenin  Söz  Dizimi  ve  Cümle  Tahlilleri,  Kayseri:  Erciyes 
Universitesi yayınları, 1993.  
18.
 
Mansuroğlu M. Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları // Türk Dili Araştırmaları 
Yıllığı  Belleten, Ankara: 1955.  
19.
 
Mehmedoğlu  A.  Türkiye  Türkçesinde  Karışık  Türlü  Bağımlı  Birleşik  Cümle  // 
Turkish Studies, İnternational Periodikal For the Language, Literature and History 
of Turkish and Turkic , Volume 4/3, Spring, 2009.  
20.
 
Şimşek R. Türkçe Sözdizimi, Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaacılık, 1987.  
21.
 
Tekin  Ş.  Uyğurca  Yardımçı  Cümleler  Üzerine  Bir  Deneme  //  Türk  Dili 
Araştırmaları Yıllığı Belleten-1965, Ankara: 1966. s.   
22.
 
Tulum M. Orhon Yazıtlarında Birleşik Cümleler ve Baş Cümle İle Yardımcı Cümle 
İlişkileri // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara: 1990.   
23.
 
Turan Z. Cümlenin Yapısıyla İlişkilendirilen Basit ve Birleşik Kavramları Üzerine. 
// Türklük Bilimi Araştırmaları, sayı 5, Sivas: 1999,  
24.
 
Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских 
языков, М.: Наука, 1973.  
25.
 
Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка, М.-
Л.: Издательство АН СССР, 1956.  
 
XÜLASƏ 
 
Məqalə türk dilçiliyində həll edilməmiş problemlərdən biri olan şərt cümlələrinə 
həsr  olunmuşdur.  Burada  ayrı-ayrı  dilçilərin  -sa,  -se  şəkilçisi  ilə  ortaya  çıxan  formaya 
münasibətləri  araşdırılır,  bu  morfemlə  yaranan  cümlə  strukturunun  sadə,  yaxud 
mürəkkəb cümləyə aid olunması ilə bağlı fikirlər nəzərdən keçirilir.  
Açar sözlər: sintaksis, mürəkkəb cümlə, şərt cümləsi 
Абдуллаева Ирада 
РЕЗЮМЕ 
Статья посвящена одной из нерешенных проблем турецкого языкознания – 
проблеме  условных  предложений.  Здесь  рассматриваются  взгляды  отдельных 
языковедов  на  формы,  образующиеся  при  помощи  -sa,  -se,  а  также  их  мнения  
относительно классификации структуры предложения, образованного с помощью 
данной морфемы, в качестве простого или сложного предложения. 
Ключевые 
слова: 
синтаксис, 
сложное 
предложение, 
условное 
предложение 

---

 
 
139 
Abdullayeva İrada 
ABSTRACT 
This  article  is  devoted  to  one  of  the  unsolved  problems  of  Turkish  linguistics 
issue  of  conditional  sentences.  There  are  reviewed  the  opinions  of  different  linguists 
about the structure of sentence, formed through -sa, -se,about the classification of these 
sentences as a simple or composite sentence in this article. 
Key words:  syntax, composite sentence, conditional sentence 

---

 
 
140 
MÜNDƏRİCAT 
 
Əsgər Rəsulov. Qohum dillərdə yalançı ekvivalentlər problemi ............................. 3
 
R.Ə.Rüstəmov. Türk və azərbaycan dillərində sadə cümlə problemi ...................... 13 
C. R. Məmmədova. Müasir türk ədəbi dilində qoşmaların leksik-semantik 
xüsusiyyətləri ............................................................................................................. 18 
Jalə Əliyeva. Ahmet Kabaklının tədqiqatında klassik ədəbiyyat məsələləri  
(Birinci məqalə. “Mevlana”) .................................................................................... 25 
İ.B.Kазымов. Qur tayfaları və Sunqur türkləri (Qurlardan sunqurlara) ............... 30 
Kəmalə Əhmədova. Özet ......................................................................................... 44 
Aydan Xəndan. Məhməd Əmin Yurdaqulun poeziyasında milliyyətçilik................. 50 
M.L.Əbdürəhimova. Türk və Azərbaycan dillərində hərbi termin yaradıcılığı  
prosesi  .................................................................................................................................. 57 
Ş.İ.Qədimova. Qədim türklərdə qadınının cəmiyyətdəki yeri və islamaqədərki  
türk ədəbiyyatında onun əksi ..................................................................................... 62 
F.H.Hясянова. Müasir türk dillərində bağlayıcıların xüsusiyyətləri  ..................... 70 
B.N.Hacıyeva. Türk dilinin leksik-semantik sistemində  çoxmənali sözlər və 
omonimlərin formalaşmasi ........................................................................................ 76 
Rəşid Quliyev. Ahmet Hamdi Tanpinarin yaradiciliğinda hekayə janri .................. 83 
N.Y.Məmmədova. Fransiz və İngilis mənşəli terminlərin  müasir türk  ədəbi 
 dilində assimilyasiyasi  yollari ................................................................................. 89 
Arif Yunusov. Müasir türk ədəbi dilində işlədilən atalar sözü və deyimlərin qrammatik 
xüsusiyyətləri ............................................................................................................. 96 
Aydın Abi Aydın. H.R.Gürpınarın bəzi satirik romanları  haqqında ................................. 100 
Qəribova Pərvin Yaşar qızı. Türk və Azərbaycan dillərində cəmlik şəkilçiləri 
 funksional şəkilçilər kimi .......................................................................................... 111 
Aysel Vəliyeva Etibar qızı. Oğuz qrupu türk dillərində feli sifətlər ........................ 119 
Şəhla  Şirəliyeva .Türk dillərində hərəkət feillərinin tədqiqi məsələləri  ................. 125 
Adullayeva İradə Ələkbər qızı.
 
Türk dilçiliyində şərt cümlələrinin yeri məsələsi..132