Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
117 işləkliyə malikdir. Faktlar sübut edir ki, -gil morfemi və onun derivatı olan -gillər morfeminin yaranma tarixi o qədər də qədim deyildir. Azərbaycan yazılı abidələrinin materialları aydın şəkildə göstərir ki, XIX əsrə qədər Azərbaycan dilində belə şəkilçi mövcud olmamışdır. Kəmiyyət anlayışının dildə ifadəsini araşdıran M.Qıpçaq Azərbaycan dilindəki bu şəkilçi barəsində yazır: "-gil şəkilçisi artırılmış sözlərin mətndaxili təhlili müasir Azərbaycan dilində istifadə olunan bu morfem haqqında aşağıdakıları müəyyənləşdirməyə imkan verir: 1. -gil şəkilçisi Azərbaycan dilində vahid fonetik səs tərkibinə malikdir. Bu baxımdan -gil morfemi digər şəkilçilərdən (iki və dörd cür yazılan şəkilçilərdən) formal cəhətcə fərqlənir. 2. -gil şəkilçisinin fəaliyyət dairəsi dardır. 3. -gil şəkilçisi topluluq mənası yaratmağa xidmət edir. Lakin topluluq mənasını morfoloji üsullarla yaratmaq təkcə türk dillərində deyil, ümumən bütün dünya dillərində geniş yayılmamışdır. İstər türk dilləri, istərsə də dünya dilləri topluluq mənasını leksik vasitə ilə ifadə etməyə çox meyillidir. 4. -gil şəkilçisi Azərbaycan dilində həm xüsusi, həm də ümumi isimlərə artırıla bilir. 5. -gil şəkilçisi söz kökündən sonra işlənə bildiyi kimi, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş sözlərdən sonra da işlənə bilir. 6. -gil şəkilçisi yalnız müəyyən qrup sözlərə (qohumluq terminləri, ad və familiyalar) artırıla bilir. 7. -gil şəkilçisindən sonra cəmlik şəkilçisi olan -lar, -lər şəkilçisi də işlənir və bu, topluluq çalarını daha da qüvvətləndirməyə xidmət edir" (7, 230-231). Azərbaycan dilinə aid yazılmış tədqiqat əsərlərində -gil şəkilçisindən ya sözdüzəldici şəkilçi kimi bəhs olunur, ya da bu morfem ümumiyyətlə yada salınmır. Məsələn, İ.Məmmədov yazır ki, stabil formaya malik olan az məhsuldar -gil şəkilçisi məhdud dairədə işlənərək bir sıra xüsusi və ümumi isimlərdən müəyyən bir ailənin (topluluq halında), qrupun başçısını ifadə edən isimlər düzəldir. Bu şəkilçi əsasən qohumluq terminlərinə qoşulur. Məsələn, atamgil, anamgil, bacımgil, qardaşımgil, dayımgil, Əligil, Hüseyngil və s. Bu şəkilçinin qoşulduğu söz müəyyən qrup şəxsi ifadə etməklə yanaşı, həmin şəxslərin yerləşdiyi məkan anlayışını da ifadə edir. Məsələn, Mən dünən anamgilə getmişdim. Əligildə dünən toy idi (6, 75-76). B.Xəlilov da -gil şəkilçisini sözdüzəldici şəkilçi hesab edir (5, 33-34). F.Cəlilov isə bu morfemi kəmiyyət şəkilçisi kimi təqdim edir (1, 201). Amma nəzərə almaq lazımdır ki, -gil şəkilçisini sözdüzəldici şəkilçi kimi xarakterizə etmək kifayət qədər çətindir. Çünki bu morfem mənşəyindən asılı olmayaraq istənilən şəxs adına artırıla bilir. Müq. et: Həsəngil, İvangil, Klintongil, Əbu Fərəcgil və s. Görkəmli rus türkoloqu A.N.Kononov -gil şəkilçisini topluluq-cəmlik şəkilçiləri sırasında nəzərdən keçirir və bu morfemin pratürk dövründən türk dillərində işlənməsi, daha sonralar öz fəaliyyət dairəsini daraltması barədə mülahizə irəli sürür (27, 25-26). Qeyd olunmalıdır ki, türk dilində də -gil morfemi özünü göstərir. Məsələn, Aligil, Yaşargil, Oğuzgil, Orhangil, dayımgil, anangil, halasıgil və s. (17, 178). Lakin M.Ergin qeyd edir ki, -gil şəkilçisi müasir dövrdə şivələrdə çox işlək vəziyyətdədir. Türk ədəbi dilində bir çox hallarda istifadə olunsa da, son dövrlərdə onun yerinə cəmlik şəkilçisi istifadə olunur (17, 178). Həqiqətən də, türk dili şivələrində bu şəkilçi geniş dairədə müşahidə olunur (20, 54; 15, 67; 22, 95). Z.Korkmaz da bu şəkilçinin (-gil morfemi və onun derivatı olan -giller morfeminin) türk danışıq dilində və şivələrdə çox istifadə olunduğunu, türk ədəbi dilində bir qayda olaraq onun yerinə -lar 2 şəkilçisinin 118 işlədildiyini göstərir. Alimin fikrincə, bu şəkilçidən özləşmə hərakatı zamanı botanika və zoologiyaya aid termin yaradıcılığında istifadə olunmuşdur: ananasgiller, buğdaygiller, cevizgiller, atgiller, ayıgiller, köpekgiller və s. (24, 47). Buradan aydın olur ki, Z.Korkmaz -gil və -giller şəkilçilərini sözdüzəldici şəkilçi hesab edir. T.Banquoğlu da bu morfemi "-ler adları" başlığı altında nəzərdən keçirir və sözdüzəldici şəkilçi hesab edir (12, 188-189). Qeyd etmək lazımdır ki, -gil şəkilçisinə başqa aspektdə yanaşan tədqiqatçılar da var. Məsələn, A.Demirtaş digər tədqiqatçılardan fərqli olaraq - gil şəkilçisini mənsubiyyət şəkilçisi hesab edir. Alimin fikrincə, -gil şəkilçisi aidlik bildirən -ki şəkilçisi ilə adlardan ad düzəldən -l şəkilçisinin birləşməsi nəticəsində meydana çıxmışdır və buna görə də mənsubiyyət semantikası ifadə edə bilər (16, 74). Fikrimizcə, hər hansı şəkilçinin mənşəyindən çıxış edib onun dilin qrammatik quruluşundakı yerini müəyyənləşdirmək düzgün sayıla bilməz. Şəkilçinin dilin qrammatik sistemində yerini müəyyən etmək üçün onun istifadə olunma xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. İstər -lar 2 , istərsə də -gil şəkilçisinin xarakterini müəyyənləşdirmək üçün bu morfemlərin söz-formanın tərkibində işlənmə xüsusiyyətlərinə fikir vermək tələb olunur. Məlum olduğu kimi, türk dillərində şəkilçi morfemlərin sözlərə qoşulmasında müəyyən bir qanunauyğunluq gözlənilir. Belə ki, şəkilçi morfemlər yalnız sözün sonuna artırılır. Bu dillərdə flektiv dillərdə olduğu kimi, sözün əvvəlinə, yaxud ortasına artırılan şəkilçilər yoxdur. Sözə artırılan hər bir şəkilçi sözdə yeni məna çaları yaratmağa qabildir. İstər sözdüzəldici, istərsə də sözdəyişdirici şəkilçilərin söz formanın tərkibində yeri, bir-birini izləməsi, başqa sözlə, hansının əvvəl və ya sonra gəlməsi qəti müəyyənləşmişdir. Şəkilçi morfemlərin sıralanması, demək olar ki, pozulmur. Məsələn, Azərbaycan dilindəki kitablarımızdan söz-formasının tərkibində cəmlik (-lar), mənsubiyyət (-ımız) və hal şəkilçisi (-dan) var. Bu sıralanma türk dillərində şəkilçi morfemlərin istifadə qaydalarına uyğundur və bu sıranı dəyişmək mümkün deyil. Başqa sözlə desək, kitab sözünü *kitabımızlardan, *kitabdanlarımız, *kitabımızdanlar, *kitablardanımız şəkillərində işlətmək olmaz. Eyni sözü türk dilində şəkilçi morfemlərin istifadə olunması mexanizmi haqqında da söyləmək olar. Yəni bu dildəki evlerimizde söz-formasını *evlerdenimiz, *evdenlerimiz, *evimizdenler, *evimizlerden şəkillərində işlətmək olmaz. Düzdür, bəzi türk dillərində cəmlik və mənsubiyyət şəkilçilərinin sıralanmasında müəyyən fərqlər müşahidə olunur. Məsələn, çuvaş dilində Türk və Azərbaycan dilindən fərqli olaraq cəmlik şəkilçisi mənsubiyyət şəkilçisindən sonra işlənir: azərbaycanca qız-lar-ım ~ çuvaşca xĕr-ĕm-sem, türkcə göz-ler-im ~ çuvaşca kuz-ăm-sem və s. Həm Azərbaycan, həm də türk dilində -lar şəkilçisi adların digər qrammatik kateqoriyalarının (hal və mənsubiyyət kateqoriyaları) şəkilçilərindən fərqlənir. Belə ki, hal və mənsubiyyət şəkilçiləri sözlər arasında qrammatik əlaqələrin yaranmasına xidmət edir. Dilçilikdə belə bir müddəa var ki, hal yalnız sözlər bir-biri ilə əlaqəyə girdiyi zaman meydana çıxır. Başqa sözlə desək, söz birləşməsi və cümlədən kənarda hal yoxdur. Mənsubiyyət şəkilçiləri də ikiüzvlü paradiqmanın (sahib şəxs və mənsub əşya) elementləri kimi özlərini aparır. Bunlardan fərqli olaraq -lar şəkilçisi yalnız artırıldığı sözlə əlaqədə olur və həmin sözün sərhədindən kənarda fəaliyyət göstərmir. türk və Azərbaycan dillərində -lar cəmlik şəkilçisi söz kökünə digər şəkilçilərlə müqayisədə daha çox yaxın işlənir. Türk dilini tədqiq edən tədqiqatçılar -lar cəmlik şəkilçisinin bu cəhətinə xüsusi diqqət yetirmişlər. M.Ergin bu münasibətlə yazır ki, cəmlik şəkilçisinin ifadə etdiyi qrammatik nüans yalnız artırıldığı sözün tərkibində qalır. Cəmlik şəkilçisi artırıldığı sözü digər sözlərlə əlaqələndirməz. Yəni sözlər arasında əlaqə quran münasibət şəkilçisi deyildir. Bu baxımdan adların digər münasibət şəkilçiləri olan mənsubiyyət, hal və sual şəkilçiləri qarşısında tamamilə başqa bir mövqe Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|