Əsgər Rəsulov

 
 
124 
isimləri  və  isimləşmiş  digər  sözləri  bütün  hallarda  idarə  edə  bilir,  tərz  bildirir,  şəxs 
bildirir. 
-Feli  sifətlər  sifətlər  kimi  əlamət  və  keyfiyyət  bildirir,  cümlədə  təyin  olur,  təyin 
olunanı itirdikdə isimləşir, necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab olur. 
Feli  sifətlə  feildən  düzələn  sifətlərin  qarışdırılmaması  məsələsinə  gəlincə  isə 
onları  birləşdirən  ümumi  cəhət  hər  ikisinin  feildən  əmələ  gəlməsi,  əşyanın  əlamətini 
bildirməsi,  təyin  vəzifəsində  işlənməsi,  sifətin  suallarına  verməsi,  asanlıqla 
isimləşməsidir.  Feli  sifətlərdə  isə  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  feilə  xas  olan  hərəkət, 
şəxs,  növ,  zaman  inkarlıq,  təsirlilik  kimi  seciyyəvi  keyfiyyətlər  də  vardır.  Məhz  bu 
xüsusiyyətlər feli sifətləri feildən düzələn sifətdən fərqləndirir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə 
alaraq  feli  sifətlərə  bu  cür  tərif  vermək  olar:  Əşyanın  əlamətini  bildirən,  feil  və  sifətə 
xas  xüsusiyyətlərə  malik  olan,  cümlədə,  əsasən,  təyin,  substantivləşdikdə  isə  digər 
cümlə üzvlərinin vəzifəsində işlənən sözlərə feli sifət deyilir. 
 
PЕЗЮМЕ 
 
Bыпускная  работа  на  тему  «Причастия  в  тюркских  языках  огузской 
группы»  состоит  из  введения,  двух  глав,  заключения  и  списка  использованной 
литературы.  
 
В  статье  исследовались  степень  изучения  этой  темы,  окончания, 
участвующие в 
образовании  причастий,  иx  количественные  сходства,  а 
также их отличительные черты. Наибольшее внимание в этой главе было уделено 
степени  изучения  причастий  в  каждой  из  четырёх  тюркских  языков  огузской 
группы и мнению  тюркологов  по  этому  вопросу.  Здесь  говорится  о 
морфологических  особенностях  причастий,  об  их  признаках,  схожих  как  с 
глаголами, так и с прилагательными, об окончаниях, образующих причастие и об 
их омонимичности с окончаниями глагольных времён. 
 
 
SUMMARY 
 
In paper  it is researched the theme study, the affixes, which form the participles, 
their  quantitative  and  qualitative  analogies,  also  their  difference  characteristics.  The 
main  problem  studied  in  the  first  chapter  is  the  participles  studied  degree  in  all  four 
Turkish  languages  of  oguz  group  and  the  opinions  of  Turkish  linguists  about  this 
problem. 
There is the morphological characteristics of participles, their verb and adjective 
indications,  and  the  homonymous  characteristics  of  the  affixes  which  form  the 
participles  and  the  affixes  which  form  the  verb  tenses.  There  is  studied  the  own 
participle  affix  -an
2
  and  the  verb  tense  affixes.  Also  there  is  researched  the  verbal 
indications  of  participles  such  as  predicativity,  tense  category,  category  of  affirmation 
and  negation,  category  of  voices  and  the  adjective  indications  such  as  adjective 
questions, the role in the sentence as attribute, the substantivisation. This characteristics 
differs the participles from the other unconjugation verb forms. 
 
Açar sözlər: türk dilləri, feli sifət 
Key words: Turkish languages, Participle I 
Ключевые слова: Турецкий языки, причастия 
 
 

---

 
 
125 
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı, Maarif, 1979, 254 s. 
2.
 
Dəmirçizadə O. Müasir Azarbaycan dili, Bakı, 1975, 306 s. 
3.
 
Ə1iyev Ə. M. «Müasir türk dilində feili siflərin morfoloji xüsusiyyətləri». Bakı,          
     1998 
4.
 
Xəlilov Buludxan. Türkologiyaya giriş. Bakı, 2006, 384 s. 
5.
 
Mirzəyev H. “Azərbaycan dilində feil”. Bakı, 1986, s.232. 
6.
 
Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisali qrammatikası. II hissa. Morfologiya.   
       Bakı, 1986, 134 s. 
7.
 
Rüstamov R. Ə. Türk dilinin morfologiyası. Bakı, 2007, 209 s. 
8.
 
Rəsulov Ə., Rüstəmov R. Türk dili. Bakı, 2007, 308 s. 
9.
 
Zeynalov F. R. Türkologiyanın asasları. Bakı, 1981, 347 s. 
10.
 
Ediskun H. Türk Dilbilgisi. İstanbul, 1988, 190 s. 
11.
 
Jan Deny. Türk dili grameri. İstanbul, 1941, 1142 s. 
12.
 
Muharrem Ergin. Türk dil Bilgisi. İstanbul, 1983, 407s. 
13.
 
Tahir Nejat Gencan. Dilbilgisi. İstanbul, 1979, 640 s. 
14.
 
Zeynep Korkmaz, Şekil Bilgisi. Ankara, 2009, 1224 s. 
15.
 
Б
АСКАКОВ 
Ф.Н.
 
П
РЕДЛОЖЕНИЕ  В  С  ОВРЕМЕННОМ  ТУРЕЦКОМ  ЯЗЫКЕ
.
 
Mocквa, 
1984 
16.
 
K
OHOHOB 
A.H.Грамматика  современного  турецкого  литературного  языка; 
Москва- Ленинград, 1988, 580 s. 
17.
 
www.diledebiyat.com 
18.
 
www.turkcede.org 
 
 

---

 
 
126 
ŞƏHLA  ŞİRƏLİYEVA 
 
TÜRK DİLLƏRİNDƏ HƏRƏKƏT FEİLLƏRININ TƏDQİQİ MƏSƏLƏLƏRİ 
 
Açar sözləri: türk dilləri, hərəkət feili, tədqiq tarixi, müxtəlif sistemli dillər 
 
Hərəkət  feillərinin  dildə  kəsb  etdiyi  əlamətlərin  həddən  artıq  çoxluğu  onun 
hərtərəfli tədqiqinə imkan yaratmış, hərəkət feillərinin dil səviyyələri ayrı-ayrı dillərin, 
o cümlədən müxtəlif sistemli dillərin materialları əsasında öyrənilmişdir.  
«Hərəkət feilləri» anlayışı rus dilçiliyində müxtəlif terminlərlə ifadə olunmuşdur: 
«глаголы  перемещения»  (M.Sırbu,  A.V.İsaçenko,  E.U.Blоqov),  «глаголы  перед-
вижения», «глаголы движения» (V.P.Suxotin, A.F.Atrohenko və b.) 
Çuvaş  dilçisi  T.Vasilyeva  «двигаться»  feilinin  çoxmənalılığını  nəzərə  alaraq 
«глаголы движения» terminindən istifadəni təklif edir (6, 4).  
Türk dillərində hərəkət feillərinin, əsas etibarilə, leksik-semantik inkişafı izlənil-
mişdir (2; 3). Eyni zamanda türkologiyada hərəkət feilləri müxtəlifsistemli dillər əsasın-
da müqayisəli-qarşılaşdırma planında da öyrənilmişdir (10, 32; 5, 35-60; 8, 27-34). 
Türkologiyada  N.K.Dmitriyev,  N.A.Baskakov,  L.N.Xaritonov  hərəkət  feillərinin 
leksik-semantik qruplarını müəyyənləşdirmiş, hərəkət feillərini təsvir etmiş, onların söz 
yaradıсılığı prosesindəki rolunu dəqiqləşdirmişlər (9, 132-201; 4,  352-387).  
Görkəmli türkoloqlar N.K.Dmitriyev, V.M.Çistyakov və N.Z.Bakeyevanın 1952-
ci  ildə  dərc  edilmiş  birgə  məqalələrində  tatar  və  rus  dillərində  feillərin  semantikası 
müqayisəli şəkildə araşdırılmış, feillər müxtəlif semantik qruplara bölünmüş, hər qrupu 
səciyyələndirən  əlamətlər  müəyyən  edilmişdir  (1,  16).  Bu  məqalə  hərəkət  feillərinin 
öyrənilməsinə yönəlmiş ilk təşəbbüslərdən biri kimi böyük əhəmiyyət daşıyır.   
E.R.Tenişevin tədqiqatları da feillərin leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılması 
istiqamətində  uğurlu  tədqiqat  işi  hesab  edilə  bilər.  G.R.Tenişev  türk  dillərində  feilin 
digər  leksik-semantik  qrupları  içərisində  hərəkət  feillərinin  yerini  və  mövqeyini 
açıqlamış və ümumi təsnifat aparmışdır. Müəllif hərəkət feillərini iş və vəziyyət feilləri 
ilə  əlaqələndirmiş,  onların  sıx  şəkildə  bağlı  olduğunu  vurğulamışdır.  O,  hərəkət 
feillərini  ümumi  mənalı  və  xüsusi  mənalı  olmaqla  fərqləndirmişdir.  G.R.Tenişevin 
təsnifatında  ümumi  mənalı  hərəkət  feilləri  qrupuna  semantik  сəhətdən  bir-biri  ilə 
ziddiyyət təşkil edən feillər, xüsusi mənalı hərəkət feilləri qrupuna isə hərəkətin tərzini, 
tempini bildirən feillər daxil edilir (11, 232-293).  
N.Z.Hacıyeva və A.A.Koklyanovanın “Türk dillərində nitq feilləri” adlı  əsəri də 
feillərin  leksik-semantik  qruplarından  biri  olan  nitq  prosesi  ilə  bağlı  feillər  və  onların 
leksik-qrammatik  xüsusiyyətlərinin  izahı  baxımından  böyük  əhəmiyyət    daşıyır.  Türk 
dillərində  hərəkət  feillərinin  tədqiqi  tarixindən  söhbət  açarkən,  A.A.Yuldaşevin  türk 
dillərinin  materialları  əsasında  yazdığı  “Hissi  qavrayış  feilləri”  adlı  məqaləsini  də 
xatırlatmalıyıq.  Burada  da  təfəkkürlə  bağlı  feillərin  bir  hissəsini  özündə  birləşdirən 
qavrayış prosesi ilə bağlı feillər semantik və qrammatik baxımdan geniş təhlil edilmiş, 
onlara  məxsus  spesifik  semantik  əlamətlər  və  funksional  xüsusiyyətlər  dil  faktları 
əsasında  araşdırılmışdır.  Tədqiqatçı  bu  zaman  bilavasitə  həmin  yarımqrupa  daxil  olan 
feillərin  dilin  ayrı-ayrı  üslublarında  və  müxtəlif  məqamlarda  işlənməsi  zamanı  özünü 
göstərən  səciyyəvi  əlamətlərə  xüsusi  diqqət  yetirmiş,  onların  sintaktik  mövqeyi 
haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Bu isə müəyyən leksik-semantik qrupa daxil olan 
feillərin  əsas  xüsusiyyətlərinin  üzə  çıxarılmasına,  onlara  xas  əlamətlərin  müəy-
yənləşdirilməsinə  bilavasitə  kömək  etməklə  bütövlükdə  dilin  leksik  qatının  təsnif 
olunmasında əhəmiyyətli rolu ilə seçilir (12, 294-322).  
Ümumən,  türk  dillərinin,  o  cümlədən  Azərbaycan  dilinin  feillərində  özünü 

---