Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
129 seçildiyindən və təsnifat çox zaman tədqiqatçının subyektiv mülahizələrinə və intuisiya- sına görə aparıldığından fərqli sayda leksik-semantik qruplar müəyyənləşdirilir. Bu nəşrdə “Feillərin lüğəvi məna qrupları” adlanan yarımbaşlıqda kitabın ilk nəşrindən sonra bu sahə ilə bağlı aparlan tədqiqatlar haqqında da qısa məlumat verilmiş, onların bəzilərində bu bölgüyə əlavələrin edildiyi bildirilməklə, feillərin lüğəvi məna qruplarının əksər əsərlərdəki bölgüsünün daha çox şərti səciyyə daşıdığı göstərilmişdir: feillərin lüğəvi məna qruplarına verilən bölgülərin müxtəlifliyi feillərin zəngin məna xüsusiyyətlərinə malik olması ilə əlaqədardır. Odur ki, istər yuxarıda adları çəkilən əsərlərdəki, istərdə də bir qədər aşağıda verəcəyimiz bölgü şərti səciyyə daşıyır. Azərbaycan dili feillərinin semantikasının tədqiqinə xüsusi araşdırma həsr etmiş S.Ə.Rzayev də yuxarıdakı təsnifata əlavə bir fikir söyləyə bilməmiş, özündən əvvəlki fikirləri təkrarlamaqla kifayətlənmişdir. S.Ə.Rzayev Azərbaycan dilindəki feilləri aşağıdakı qruplara bölmüşdür: nitq feilləri, təfəkkür feilləri, görmə feilləri, eşitmə feilləri, vəziyyət bildirən feillər, fəaliyyət feilləri, hərəkət feilləri, yerdəyişmə feilləri. Bu bölgü feillərin leksik-semantik məna qruplarını nisbətən əhatəli şəkildə əks etdirsə də, yerdəyişmə feillərinin ayrıca bir qrup kimi verilməsinə və ona aid misal kimi verilən feilləri bir qrupda birləşdirməyə o qədər də ehtiyac duyulmurdu. Çünki bu feillərin “bir qismi hərəkət, bir qismi isə iş feillərindən başqa bir şey deyildir”. H.Quliyev S.A.Rzayevanın feillərə verdiyi bu semantik bölgünü yarımçıq hesab edir. İlk növbədə ona görə ki, bu bölgü heç də feillərin hamısını əhatə etmir. Digər tərəfdən, həmin bölgüdə bir sıra dolaşıqlıqlar da vardır. Belə ki, görmə feilləri və eşitmə feilləri hissiyat üzvlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Hissiyyat üzvləri göz və qulağın fəaliyyətini bildirir. Bu hissiyyat orqanları vasitəsilə əşya və hadisələr qavranılır, insan onlar haqqında müəyyən təsəvvürlərə malik olur. Belə olduqda, görmə və eşitmə feilləri hissi qavrama feilləri qrupunun yarımqruplarını təşkil edir. Feillərin leksik-semantik qrupları haqqında təsnifatlara başqa meyarla yanaşan Q.Cəfərov isə Azərbaycan dilində feillərin on qrupunu müəyyənləşdirmişdir. Bu qrupların həm adları, həm də onların semantikası əksər bölgülərdən xeyli fərqlənir. Belə ki, müəllif Azərbaycan dili feillərini semantik baxımdan aşağıdakı kimi qrup- laşdırmışdır: 1) bioloji və sosioloji hərəkət bildirən feillər; 2) təbii ehtiyac bildirən feil- lər; 3) yaş və boy dəyişikliyi ilə bağlı olan feillər; 4) ağlamaq və gülməklə bağlı olan feillər; 5) görmə, eşitmə və nitq feilləri; 6) psixi fəaliyyətlə bağlı olan feillər; 7) hərəkət feilləri; 8) mübadilə və oyun bildirən feillər; 9) temperatur dəyişikliyi bildirən feillər; 10) yanma ilə bağlı olan feillər. Bu əsərdə feillərin leksik-semantik mənasının müəyyənləşdirilməsi xeyli fərqli meyarlarla aparılır və verilən dil nümunələrinin daha çox hissəsini mürəkkəb quruluşlu, söz birləşməsi şəklində olan feillər təşkil edir. Q.Cəfərovun bölgüsündə bəzən düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu feillər də nümunə kimi verilir. Bütün qeyd edilənlərlə yanaşı, bir çox digər tədqiqat əsərlərində də bu və ya digər məqsədlərlə feillərin leksik-semantik qrupları haqqında məlumat verilmiş, müxtəlif sayda qruplar və yarımqruplar müəyyənləşdirilmişdir. Bu bölgülər və təsnifatlar haqqında və onların araşdırılması zamanı hansı meyarlardan çıxış edilməsi, qaneedici və çatışmayan cəhətləri haqqında yeri gəldikcə öz fikrimizi bildirəcəyik. Azərbayсan dilçiliyində N.Məmmədov feillərin leksik sinonimliyindən bəhs edən əsərində feilin leksik-semantik qrupları əsasında yaranan sinonimlər sırasında hərəkət feillərinin də sinonimliyini tədqiq etmişdir. Müəllif hərəkət feillərinin semasioloji tərəfinə də toxunaraq, göstərmişdir ki, hərəkət feillərinin sinonimliyi ümumi və xüsusi mənalı feillərin semantik münasibətlərində daha qabarıq şəkildə əks olunur. Bu сəhətdən getmək, çıxmaq, çatmaq, axmaq kimi feillərin semantik xüsusiyyətləri 130 səсiyyəvidir. Azərbayсan dilçisi H.Quliyev «Türk dillərində feilin semantikası» adlı dissertasiyasında hərəkət feillərini oğuz qrupu türk dillərinin materialları əsasında müqayisəyə сəlb etmiş, təsnifatı, əsasən, hərəkət vasitələrinə (ayaqla, maşınla və s.) görə aparmışdır. Ümumiyyətlə, aparılan müqayisələr hərəkət feillərinin leksik-semantik mənaları nəzərə alınaraq onların yarımqruplarının müəyyənləşdirilməsi məsələsinin daha dəqiq və elmi şəkildə H.K.Quliyevin tədqiqatlarında öz əksini tapdığını göstərir. Müəllifin 1998-ci ildə nəşr edilmiş “Türk dillərində feilin semantikası” adlı əsərində hərəkət feillərinin altı qrupu, Azərbaycan, rus, ingilis və alman dillərinin materialları əsasında hazırladığı “Müxtəlifsistemli dillərdə feilin semantik təsnifatı” adlı əsərində isə on bir qrupu qeyd edilmişdir. Eyni kitabında H.Quliyev Oğuz qrupu türk dillərində hərəkət feillərinin də semantik təsnifini vermiş, onları semantik-sintaktik aspektdə təhlil etmişdir. Müəllif oğuz qrupu türk dillərinin təhlili əsasında özündən əvvəlki bir çox araşdırmalara da müraciət etmiş, hərəkət feillərinin icra istiqamətlərini nəzərə almaqla bölünən üfüqi və şaquli hərəkət feilləri qrupunu deyil, V.F.Veşilovanın yuxarıda qeyd edilmiş bölgüsünə əsaslanmaqla həmin feillərin yarımqruplarını da müəyyən- ləşdirmişdir. H.Quliyev V.F.Veşilova tərəfindən verilmiş semantik bölgünü düzgün və əhatəli bölgü hesab edərək, təsnifatın aşağıdakı yarımqruplar üzrə aparılmasını məqsədəuyğun sayır: 1) Hərəkətin üsulunu (vasitəsini) bildirən hərəkət feilləri. Tədqiqatçı bu yarım- qrupa yüyürmək, üzmək, sıçramaq, sürüşmək, iməkləmək feillərini daxil edir. 2) Hərəkətin istiqamətini bildirən hərəkət feilləri. Bu yarımqrupa gəlmək, getmək, qayıtmaq, keçmək, qonmaq, irəliləmək, enmək, yetmək, köçmək, yönəlmək, yaxınlaşmaq, uzaqlaşmaq, girmək, çıxmaq, düşmək feilləri aid edilir. 3) Hərəkətin üsulunu (vasitəsini) və istiqamətini bildirən hərəkət feilləri. Bu yarımqrupa düşmək (hərəkət vasitəsi ayaq, hərəkətin istiqaməti aşağı) dırmaşmaq (hərəkətin vasitəsi ayaq, istiqaməti yuxarı) feilləri aiddir. 4) Müсərrəd mənalı hərəkət feilləri. Bu yarımqrupa isə qımıldanmaq, tərpənmək, gəzmək feilləri aid edilir. Misallardan da göründüyü kimi, burada da aparıcı semantika hərəkətin istiqaməti və vasitəsi olduğundan digər növ hərəkət feillərinin mənasını da özündə birləşdirir və istiqamət məzmunu əsas rol oynayır. Digər növ hərəkət feillərini də istiqamət semantikalı feillər bu və ya digər dərəcədə özündə ehtiva etmiş olur. Lakin müəllifin qeyd etdiyi sonuncu yarımqrupun nə üçün mücərrəd mənalı hərəkət feilləri adlandırması məlum olmur. Mücərrəd anlayışı altında bu qrupda hansı hərəkət feillərinin nəzərdə tutulduğu dəqiq bilinmir. Hərəkət feillərinin bir sıra xüsusiyyətləri gənc Azərbaycan tədqiqatçılarından Aytən Allahverdiyevanın filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Üfüqi hərəkət bildirən feillərin semantik və qrammatik xüsusiyyətləri (ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında)” adlı dissertasiyasında da öz əksini tapmışdır (1). Tədqiqatçı qeyd edir ki, Azərbaycan dilindəki hərəkət feillərinin semantikası ilə bağlı aparılmış araşdırmaları və irəli sürülən mülahizələri nəzərə almaqla, eyni zamanda dil faktlarının təhlil edilməsi nəticəsində bu qənaətə gəlmək olar ki, hərəkət feillərinin leksik-semantik məzmun baxımından qruplaşdırılması zamanı onların icra istiqaməti daha çox nəzərə alınmalı, hərəkət feillər üfüqi və şaquli istiqamətdə icra edilən hərəkətlər kimi qruplaşdırılmışdır. Digər bütün hərəkət məzmunlu feilləri məhz iki qrupda birləşdirmək və onların ifadə imkanlarını daha aydın Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|