Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
127 göstərən leksik-semantik məzmun, onların əsas xüsusiyyətləri haqqında, habelə bu qruplardan biri olan hərəkət feilləri və onların dildəki mövqeyi, morfoloji quruluşu, mənası, leksik və sintaktik funksiyaları haqqında daha geniş və əhatəli məlumata V.F.Veşilovanın “Türk dilində hərəkət feilləri” adlı məqaləsində rast gəlmək olar. Şərti olaraq üç bölmədən ibarət olan bu məqalədə müəllif türk dili feillərinin leksik-semantik baxımdan dörd qrupunu (hərəkət, iş, həyati proses və təbiət hadisələrini bildirən feillər) müəyyənləşdirir və bu feillərin morfoloji quruluşu, qrammatik xüsusiyyətləri və leksik mənası haqqında müfəssəl məlumat verir. O, hərəkət feillərini subyektin məkanda (fəzada) yerdəyişməsi ilə bağlayır, leksik mənasına xüsusi diqqət yetirməklə hərəkət feillərini dörd qrupa bölür: 1) Hərəkətin istiqamətini bildirmədən onun icra tərzini ifadə edən feillər; 2) Ancaq hərəkətin istiqamətini bildirən feillər; 3) Hərəkətin həm istiqamətini, həm də icra tərzini bildirən feillər; 4) Hərəkətin nə istiqamətini, nə də icra tərzini ifadə edən feillər (7, 101-116). V.F.Veşilova türk dillərindəki hərəkət feillərini morfoloji strukturuna görə kök feillər, düzəltmə (adlardan düzələn) feillər və mürəkkəb feillərə bölmüş, onların spesifik əlamətləri haqqında konkret dil materialları üzrə ətraflı söhbət açmışdır. Düzəltmə quruluşlu hərəkət feillərinin isimdən, sifətdən və nidalardan yarandığını qeyd edən tədqiqatçı, düzəltmə hərəkət feillərinin əmələ gəlməsində iştirak edən sözlərin feilin ifadə etdiyi hərəkət prosesinin mənasını bu və ya digər cəhətdən konkretləşdirdiyini, onu müxtəlif cəhətdən aydınlaşdırdığını göstərməklə həmin feillərin də altı qrupunu müəyyənləşdirmiş, doğru olaraq yazmışdır ki, bu tipli feillərin yaranmasında iştirak edən adlar fərqli məna kəsb etdikdə hərəkət anlayışı mürəkkəb feillərlə ifadə olunur və bu cür feillərin yaranmasında köməkçi və ya müəyyən məqamlarda həm müstəqil, həm də köməkçi feil kimi işlənə bilən sözlər iştirak edir. Türk dillərində hərəkət feillərini araşdıran tədqiqatçı, eyni zamanda onların qrammatik xüsusiyyətləri haqqında da məlumat vermiş, bu tipli feillərin, əsasən, məkani hallarla bağlı olduğunu, bu və digər hərəkətlərin müəyyən məkan daxilində baş verdiyini önə çəkmiş, bu zaman onların qrammatik mövqeyinə də aydınlıq gətirmişdir. Bu isə türk dillərində hərəkət məzmunlu feillərin qrammatik xüsusiyyətləri haqqında daha geniş məlumatın əldə olunmasına imkan yaradır. Müəllifin adı çəkilən məqaləsində hərəkət feillərinin leksik mənasına da xüsusi diqqət yetirilmiş, N.K.Dmitryev, V.M.Çistyakov, N.Z.Bakeyevanın fikirlərinə əsasən onlar hərəkətin istiqamətini və vasitəsini bildirən feillər olmaqla iki qrupa bölünmüşdür. Müəllif hərəkət feillərini bu şəkildə qruplaşdırmaqla onun haqqında daha geniş məlumat vermiş və gələcəkdə bu sahədə aparılacaq tədqiqatları müəyyən qədər istiqamətlən- dirmişdir. V.F.Veşilovanın türk dilində hərəkət feilləri ilə bağlı apardığı bu araşdırma elmi və nəzəri baxımdan çox əhəmiyyətli olmaqla digər türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində də hərəkət feillərinin semantik baxımdan daha ətraflı və elmi şəkildə araşdırılması üçün dəyərli elmi mənbə rolunu oynaya bilər. Lakin V.F.Veşilovanın tədqiqatlarında mübahisə doğuran bəzi məqamlar da vardır ki, bunu nəzərə alan H.K.Quliyevin həmin araşdırmadakı «həyati prosesləri ifadə edən feillər» adlandırılan qrupun fərqləndirilməsinə etirazı haqlı sayıla bilər: «Bizim fikrimizcə, “həyati proses feilləri” termini bu məqamda uğursuz seçilmişdir, çünki hərəkət, iş feilləri və digər feillər də həyati proses məzmunu ifadə etdikləri üçün onlar da bu qrupa daxil edilə bilər». Hərəkət feillərini ayrı-ayrı türk dillərinin materialları əsasında K.Xalikov da tədqiq etmişdir. V.V.Kulmaqemetovanın tədqiqatında isə hərəkət feilləri ilə iş feilləri bir-biri ilə qarışıq salınmışdır. Hərəkət feillərinin qrup şəklində olan həсmi müxtəlif kriteriyaları təyin edir. Bir 128 qrup dilçilər (A.A.Şaxmatov, A.V.İsaçenko, A.A.Potebnya) həmin feillərin əsasında semantik və morfoloji uyğunluğun (korrelyasiya) mövсud olduğunu isbatlayır; digər qrup dilçilər (X.Vostokov və b.) hərəkət feillərini subyektin məkana münasibəti ideyası ilə əlaqələndirir. Üçünсü qrup tədqiqatçılar isə (L.P.Klimenko, N.S.Dmitrieva, R.İ.Sirota və b.) hərəkət feillərinin əsasında semantik sözyaradıсılığı və sintaktik əlamətlərin dayandığını bildirirlər. Hərəkət feillərinin növləri ayrı-ayrı türk dillərində müxtəlif сür qruplaşdırılır. Məsələn, T.Vasilyevanın namizədlik dissertasiyası müasir çuvaş dilində hərəkət feillərinin leksik sistemdə yerinə, struktur-semantik təşkilinə, sintaqmatik xüsusiy- yətlərinə və sözyaradıсılığı tiplərinə, сümlə strukturunda hərəkət feillərinin yaratdığı əlaqəyə, söz birləşmələrinin yaranmasındakı roluna həsr edilmişdir. Qazax dilçisi M.Orazov qazax dilindəki feilləri semantik сəhətdən təsnif etmiş və hərəkət feillərini semantik baxımdan 9 qrupa bölmüşdür. Müəllif hərəkətin yerdə, suda, havada baş verdiyini göstərmiş, onun istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. M.Orazovun tədqiqatında hərəkət feillərinin 20 kiçik qrupunun mənası, valentlikləri və etimologiyası təhlil edilmişdir. A.Salkalamanidze özbək dilindəki feilləri semantik – sintaktik сəhətdən iki qrupa bölür. 1) semantik əlaməti istiqamətlənmiş hərəkətlərlə fərqlənən feillər; 2) semantik əlaməti istiqamətlənməmiş hərəkətlərlə fərqlənən feillər. Birinсidə hərəkətin üsulu, sürəti və manerası əsas götürülür. Həmçinin bu qrupa qeyri-ixtiyari hərəkətlər, diferensial əlamətli dinamik feillər daxil edilir. Belə feilləri subyekt (mütləq) feillər də adlandırmaq olar. İkinсi qrupda isə ümumi semantik əlamətinə görə birləşmiş hərəkət obyektin müəyyən sahədə yerdəyişməsini bildirir. Qazax dilçisi S.Maralbayeva intensiv hərəkətləri ifadə edən feilləri öyrənmişdir. O, hərəkət feillərini funksional-semantik aspektdə tədqiq etmişdir. S.Maralbayevanın tədqiqatında həmin feillərin mahiyyəti və təbiəti təyin edilmiş, əsas xarakterik əlamətləri göstərilmiş, semantik strukturu müəyyənləşdirilmişdir. Eyni zamanda intensiv hərəkət feillərinin hər bir semantik tipi səсiyyələndirilmiş, dil sistemində, həmçinin funksional planda intensiv hərəkətləri ifadə edən feillərin ifadə vasitələri konkretləşdirilmişdir. N.Haсıeminoğlu «Türk dilinde yapı bakımından fiiller» adlı kitabında türk dilinin feillərini semantik prinsipə görə 4 qrupa ayırır ki, bunlardan biri də «hareket bildiren fiiller»dir. Uyğur dilçisi V.Maxpirov yazır ki, uyğur dilində feillərin leksik- semantik qrupları içərisində hərəkət feillərinin öz yeri var. Bu dildə hərəkət feilləri qədim və sadə tiplərini qoruyub saxlamışdır. Məs.: k ə l, k ə t, ç ü ş (düş), b a r, m i n, k a y t, u ç, a k, a ç və s. Bu dildə qədim sinkretik əsas m a n (addım, addımlamaq, getmək (DTS) öz varlığını və feili mənasını olduğu kimi saxlamışdır. Ümumtürk feil kökü olan k a y t feili ilə yanaşı, y a n (DTS: yan) feili də işlənməkdədir. Hazırda n a n, ç a n formalarına tuvin, altay, xakas, şor dillərində rast gəlirik. Qədim türk lüğətində işlənmiş t o l ğ a hərəkət feilinə t o l ğ a k, ç o l ğ a variantlarında təsadüf olunur. Azərbaycan dilçiliyində feillərin leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılmasına ilk dəfə “Azərbaycan dilinin qrammatikası” adlı kitabda rast gəlirik. Burada feillər leksik- semantik baxımdan beş qrupa bölünür: hərəkət feilləri, iş feilləri, nitq feilləri, təfəkkür, görmə və eşitmə prosesi ilə bağlı olan feillər və hal-vəziyyət feilləri Bu bölgü və bölgülər haqqında verilmiş izahatlar bu bölmənin müəllifinin “Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya (1980)” əsərinin uyğun bölməsində müəyyən fərqlərlə təkrar olunur və qeyd edilir ki, “Feillərin lüğəvi məna qruplarına verilən bölgülərin müxtəlifliyi feillərin zəngin məna xüsusiyyətlərinə malik olması ilə əlaqədardır”. Doğrudan da Azərbaycan dilindəki feillər özünün müxtəlif xüsusiyyətləri, bu xüsusiyyətlərin zənginliyi ilə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|