ilə əsir düşə bilməzdi. Çünki dastan-salnamənin məntiqi ile dövlət 16 il
başçısız qalmamalıydı. Salnamə əslindən və dövründən uzaqlaşdıqca,
bədiilik tarixiliyi özünə tabe etdikcə, bədii məntiq tarixi məntiqə hakim kə-
sildikcə Uruz boyunun boş yeri daha aydın görünür. Və sonuncu
qorqudçu ozan
həmin boşluğu tamamlayır. Sadəcə olaraq, “Dədə Qorqud”u “Kitab” halmda
tərtib edən tarixi şəxsiyyət onu boylann sırasında düzgün yerləşdirməyib.
Dədə Qorqud süjetindəki hadisələrin tarixi haqqında fıkir birliyı yoxdur.
Bu tarixin bizə tərəf amplitudu XI-XV əsrləri əhatə edir. O tərəfə rəqsi
hüdudsuz olaraq eramızdan əw ələ gedir. Mənə görə bu düsturu mövcud mü-
bahisələr üçün ortaq məxrəc saymaq olar: “Dədə Qorqud dünənimizin keç-
mişidir” (İsmayıl Hacıyev).
Bu düsturun cam odur ki, “Dədə Qorqud kitabı”nda
dastanın yaranması haqqmda bizə məlum olan tarixdən çox-çox qədimlərin
nəbzi vurur. Bayram etdiyi 1300 illik yubileylə dünya bu süjetin tamamlanma
tarixi kimi eramızın VII əsrini qəbul etdi. Həmin düstura görə VII əsr
dünənimizdir və deməli, “Kitab” onaqədərki tarixi əks etdirir.
“Dəde Qorqud kitabı”nda “dünənimizdən” (VII əsrdən) daha dərinə
gedən bir neçə öməye diqqət yetirək:
1.
Türkün ailə quruculuğunda bele bir ayin olub: qız ərə getdiyi oğlanı
fiziki cəhətdən yoxlarmış, yalnız məğlub olduğuna ərə gedərmiş. M.Baştu-
nun “Şan qızı” bulqar dastanında belə bir səhnə var: Boyan-İmenin oğlu İcik
Barısm qızı Samar üçün elçiliye gəlir. Samar o alp qızı alpdır ki, əfsanəvi güc
sahibi alplardan Əjdahanm yalını qopanb, Albastınm üç dişini salıb, Cinin bir
qanadım smdırıb, Qubann iki qabırğasını qırıb. İndi insan oğlu İcik belə bir
qızla qarşılaşmalıdır. Qız oğlana elə belecə də deyir: “Gəl tutaşaq, görüm
menə layiqsənmi?”, Böyük çətinliklə İcik qalib gəlib, Samarla evlənir. Bul-
qarlar islamı qəbul etdikdən sonra bu ayində belə bir dəyişiklik olur ki, bəy
olacaq şəxslə qızın özü yox, onun
kişi qohumlarından biri qarşılaşır. Dastanm
sonunda islamı qəbul etmiş bulqarların toy mərasimində belə bir epizod öz
bədii eksini tapır. Bu adət türkün tarixində matriarxat mərhələsinə gedən bir
hadisə olmalıdır. Bu, matriarxatın ata kultuna döyüşə-döyüşə təslim olmasını
göstərən tarixi mənzərənin ədəbi-bədii səhnə şəklində əks olunmasıdır.
“Dedə Qorqud kitabı”nda Bamsı Beyrəklə Banıçiçəyin qarşılaşması sehnəsi
aşkarca həmin adətə işarə edir. Bu səhnədə açıq-açığına Bamçiçək Beyrəyi
yoxlayır, məğlub olduqdan sonra onu qəbul edir. “Kitab”da bu qarşılaşma
guya bir tesadüfun nəticesidir. Guya Banıçiçək onun zonasına naməhrəm ki-
şinin daxil olmasını özünə sığışdırmır, guya bir ərköyün qız şıltaqlığını büru-
zə verib oğlana qarşı meydan sulayır. Ancaq Banıçiçeyin bu aksiyasında hə-
min qədim adətə bir işarə var: o bu adamın beşikkərtmə nişanlısı olduğunu
bile-bilə, özünü Banıçiçəyin dadısı (dayəsi) kimi təqdim edir və Beyrəyi
yoxlanışa çəkir. Təbii ki, bu, “Kitab”da islam redaktəsidir. Deməli, dastanı-
mızdakı bu hadisə islamdan əvvəlki türk evlənmə adetinin özünəməxsus
şəkilde inikasıdır.
2.
Başqa bir epizod. Dastammızın əhalisi qımız içir, at əti yeyir. Ancaq
tariximizin bizə melum dövrlərindən bəri heç yerde Azerbaycan türklərinin
qımız içməsi, at əti yeməsi faktı qeydə alınmayıb. Qımızda müəyyən alkoqol
dərəcəsi var, insanı dəmləndirir, xoşhal edir. Ancaq hesab etmək olmaz ki, bu
xüsusiyyətinə görə, islamın qəbulundan sonra Azərbaycan türkleri qımtzdan
imtina etmişlər. Göründüyü kimi, dastanda qımız içilmesinə qarşı heç bir ya-
saq işarəsi yoxdur. Bu gün də o, Türküstan türklerinin süfrəsinin ən koloritli
nemetidir. Türküstanlılar onu ramazanda da işlədirlər. Maraqlıdır: qımız şə-
rab qədər xumarlandırır; şərabın verə biləcəyi fıkir azadlığını, hərəkət sər-
bestliyini, vaxt xoşhallığım, insanın derdsizlik içində yaşamasını qımız da
verir. Ancaq şərabı yasaq buyurduğu halda, islam qımızı rədd etmir. Çünki qı-
mız türkün tarixi yaradıcılıqlarından biridir. Türk bu xumarlığı düşüncə ilə
yaradıb. Bu xumarlıq məhz sözün poetik mənasında xumarlıqdır - o, günaha
çəkmir, cinayət törətmir, vəhşiləşdirmir, xoşagəlməz heç nəyə sövq etmir,
yalnız rahatJıq
vo xoşluq mənbəyidir - onu normadan artıq qəbul etmək heç
mümkün də deyil. Bu şərab türkün bəşəriyyətə bəxş etdiyi, türkü türk edən
atın yelinindən sağılan saf, gözəl Allah neməti olan süddür, onun yaratdığı
xumarhqda o südün ağlığı var. Qımızı bize islam unutdurmayıb. Qımız içil-
məsi at etinin yeyilməsi ilə məqbul sayılmışdır. Folklor materialımız göstorir
ki, bizdə vaxtilə at əti yeyilmişdir.
Bir yumoristik qədim xalq şeirində buna işare var:- Ay adam, kimsən?-
Həsən - Nə Hesən, hansı Hesən?- Göy atı kəsən - Dəlisən, nəsən?- Sehər
görersən.
Bu misralar ən qədim türk şeirinin əlametlərini özünde eks etdirir Burada
adam, Həsən, səhər kimi qeyri-türk sözlerinin işlənməsi şeirin qədimliyini,
islamdan əvvelki dövrə aid olmasmı şübhe altına almır. Şeir xalq ağzında, şi-
fahi gəldiyindən zaman-zaman onda leksik dəyişme gedib, deyək ki, arxaik-
leşən
kişi, danla sözünün yerindo
adam, səhər işlenməyo başlayıb (məsələn,
misraların qeyri-bərabər hecalı olması)- Deməli, hadisə də həmin qedimlikdə
olmalıdır (Göy at yeyilmək üçün kəsilib). Nə vaxtsa, ne səbəbdenso (iqlim-
dənmi, təsərrüfatdanmı asılı olaraq) bizdo at əti yeyilməməyə başlanır. Təbii
ki, qımızın hazırlanmaması, içilməmesi de onunla bağiıdır. “Dədə Qorqud
kitabı”nda bu faktı Türküstandan gəlmə de saymaq olar (Alpamış - Bamsı
Beyrək elaqesini yada salaq). Ancaq bir məsolo var ki, at əti bizdo murdar
sayılmır, mekruhdur: yeyə de bilərsən, yeməyə də. Bu da, Azərbaycan coğ-
rafiyasmda ceroyan edən Dedo Qorqud hadisəlori ve misal gətirdiyimiz eski
xalq şeiri də göstərir ki, bizdə at oti yeyilmiş, qımız içilmişdir. Sadoco, bunu
çox qədim, unudulmuş bir hadisə saymaq daha məntiqlidir. Dədə Qorqud
süjetləri həmin qedimliyə gedir.