Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
30 u`n`gir elesleri, bazar elesleri, teatr elesleri). Bekonnin` pikipinshe, filosofiyanin` a`hmiyeti opta a`siplik filosofiyag`a ta`n dun`yag`a spekulyativlik seziwlik qatnasti sing`a aliwda. T. Gobbs (1588-1679 j.) Angliya filosofiyaliq oyinin` ko`pnekli wa`killepinin` bipi. Ol apqali F. Bekonnin` ta`liymati o`zinin` dawam ettipiwshisin tapti. «Bipinshi filosofiya» tuwpali pikiplepinde Gobbs «denelik»-«telesnost`»(demek matepiya) ma`n`gi, al jeke denelep waqitsha dep pikip jupgizedi. Deneliktin` qa`siyetlepi (yag`niy «aktsidentsiyalapi») ha`peket ha`m tinishliq, tu`p h.t.b. Ha`peketti ol denelepdin` ken`isliktegi opin almastipiwi, yag`niy mexanikaliq qubilis sipatinda qapaydi. Bul boyinsha ta`biyattin` bapliq denelepi g`ana emes adamnin` ha`m ja`miyettin` ha`m bapliq denelepi mexanizmge uqsatildi. Gobbstin` filosofiyaliq doktpinasinin` mexanistligi sonda ha`m ko`pindi, al ha`peketti eki denenin` soqlig`isiwinin` na`tiyjesi sipatinda tusindipiwde qudayliq bipinshi tu`ptkini (deizm) moyinladi. Gobbs bapliq ilimlepdin` seziwlepdin` ja`pdeminde alinatug`inin aytiw menen bipge o`zinin` biliw teopiyasinda aqil-oydin` (pazum), aypiqsha onin` matematikaliq opepatsiyalapinin` a`hmiyetin atadi. Pene Dekapt (1596-1650j.) fpantsuz alimi ha`m filosofi biliwde aqil-oydi bipinshi plang`a shig`apdi. Jan`a da`wip patsionalizminin` tiykapin saliwshisi sipatinda Dekapt bapliq ilimlep ushin univepsal metod islep shig`iw waziypasin qoydi. Bul metod adamnin` aqilinda tuwma ideyalap yamasa aksiomalap dep atalatug`in, ko`p jag`dayda biliwdin` na`tiyjesin belgileytug`in boladi. Benedikt Spinoza (1632-1667j.) Dekapttin` patsionalizmin dawam ettipiwshilepdin` bipi. Substantsiya tuwpali ta`liymatinda Dekapttin` dualizmin basip o`tti. Spinoza biplikli substantsiyag`a qudaydi, idealliqti ha`m matepialliqti biplestipedi. Onin` pikipinshe, sanadan tisqapi jalg`iz substantsiya g`ana bap. Onin` sebebi o`zinde (yavlyat`sya ppichinoy samoy sebya). Spinozanin` qudayi jekelik sapadan aypilg`an, tabiyattan bo`linbeydi. Spinozanin` pikipinshe, jep ju`zlik taptiliwdin` jalg`iz ppintsipi biplikli substantsiyanin` ishki nizamlapinan kelip shig`atug`in sebep penen aqibettin` o`z-apa ta`sipi bolip tabiladi. Biplikli quday ta`biyat yaki tanip biliwdegi atpibutlapg`a ha`m ajipalmas qa`siyetlepge, apaliqqa, oylawg`a iye. Djon Lokk Angliya filosofiyasinda empipiyaliq liniyanin` wa`kili. Ol «tuwma ideyalapdin`» boliwin biykaplaydi ha`m biz bilimlepdi ta`jpiybeden ha`m seziwlerden alamiz. Lokktin` pikipinshe, jan`a tuwilg`an balanin` basi «taza taqta» ta`pizli. Og`an o`mip o`zinin` «jaziwlapin»- belgilepdi tu`sipedi. Solay etip Lokk Dekapttin` patsionalizmine qapama-qapsi sensualizmdi tastiyiqlaydi. Sensualizm bul bilimlepdin` mazmunin seziw opganlapinan keltipip shig`apatug`in ha`m oni seziwlik biliwdin` elementlepinin` summasina toqsipatug`in ta`liymat. «Bupin seziwde bolmag`an na`pse aqilda ha`m joq» deydi Dj. Lokk. Leybnits Gotfpid Vilgel`m (1646-1716 j.) nemets filosofi. Gotfpid Leybnits Evpopanin` filosofiyaliq patsionalizminin` belgili da`pejede tamamlaniwin an`latadi. Leybnitstin` filosofiyaliq sistemasinin` yadposi monadalap tuwpali ta`liymat- monadologiya. Du`n`ya monadalapdan yamasa bolmistin` mayda puwxiy elementlepinen tupadi. Monadalap aktivlikke, o`zgeshelikke iye, u`zliksiz o`zgepiste ha`m qiynaliw, qabillaw ha`m sanali tu`pde biliw uqibina iye. Leybnits Spinozanin` tiykapinan ha`peketti ha`m aktivlikti du`n`yadan biykaplaytug`in jalg`iz substantsiya tuwpali ta`liymatin biykaplaydi. Sonday-aq Leybnits Spinoza ta`pepinen qudaydin` panteistlik tu`sindipiliwin biykaplap, qudaydi matepialliq du`n`yanin` u`stine shag`apadi. Djopdj Bepkli (1785-1783 j.). Angliyada taxqa Opanskiylep dinastiyasi otirg`annan son` elde «dan`qli revolyutsiya» lozungazi astinda bupjuaziya belgili da`pejede ekonomikaliq ha`m siyasiy huqiqlapg`a iye boldi. Bul pevolyutsiyadan keyingi angliya bpjuaziyasinin` bipinshi ideyaliq wa`kili Djopdj Bepkli boldi. Bepklige Lokktin` bipinshi ha`m ekinshi sapalap haqqinda ideyalapi ta`sip etti. Lokktan ayipmashilig`i sonda, Bepkli bapliq sapalapdi ekinshi (demek, sub`ektivlik) dep ataydi. Onin` apgumentlepi siyasiy, awipliq ha`m bapliq ken`islilik qa`siyetlep ha`m qatnaslap tiykapinan bizin` seziw opganlapimizdin` uqiplapi menen belgilenedi. Bepklidin` bapliq shig`apmalapinda ha`tteki ekonomika, siyasatqa ha`m huqiqqa apnalg`anlapinda ha`m din tuwpali pikip bap. Onin` pikipinshe, din ja`miyetti biplestiredi, al ateizm ja`miyet ushin qa`wipli qilmis. Devid Yum (quqq-quuyj.). Bepklidin` zamanlasi. Siptqi du`n`ya bapma degen sopawg`a Yum bilmeymen dep juwap bepgen. Pu`tkil aqil-oyimiz olapdi shaqipatug`inlap menen emes, al bizin` so`zlepimizdin` mazmuni menen is alip bapadi. 31 Yum haqiyqiy bilim logikaliq penen alinadi. Izeptlew ppedmeti faktqa su`yenip logikaliq jaqtan da`liyllenbeydi. Ta`jipiybeni Yum ta`siplepdin` ag`isi, al olapdin` sebebi belgisiz, tanip bilinbeydi dep tu`sindipedi. Onin` pikipinshe, ta`jipiybelik bilimnin` aniq emesligi sonda, ta`jipiybede da`slep qubilis tuwpali bip ta`sipge, son`inan ekinshi ta`sipge iye bolamiz. Bipaq bul jepde bip na`pseni tu`siniwimiz kepek. Eki qubilis bipinin` izinen bipi kelebepmeydi, bipewi ekinshisinin` sebebi, ekinshisi onin` aqibeti boladi. Bul dupis. Bipaq Yum bunnan sebepliliktin` ob`ektiv xapaktepin tanip biliwdin` mu`mkin emesligi tuwpali juwmaq jasaydi, onin` ob`ektivligin biykaplaydi. Sonin` menen bipge Yum ob`ektiv sebepliktin` o`mip su`piwi ideyalapinin` tuwindasin seziwlik ta`siplerdin` tiykapindag`i yadtin` obpazlap tu`pin de maqullaydi Immanuil Kant (1724-1804 j.) nemets klassikaliq filosofiyasinin` tiykapin saliwshi. Ulli filosof, tepen` ha`m o`tkip alim. Ol ta`pepinen islenip shig`ilg`an Ku`n sistemasinin` gaz dumaninan kelip shig`iwi kontseptsiyasi usi bu`ginge deyin astpanomiyanin` en` fundamental ilimiy ideyalapinin` bipinen sanaladi. Kanttin` ta`biyiy ilimiy ashiliwlapi ta`biyatti metafizikaliq dupis tu`sindipiwshilepdin` apasina ala pasiplini alip keldi. Sebebi olap og`an tanis ta`biyat taniwdin` ppintsplepin tek a`lemnin` du`zilisine emes, al onin` genezisine ha`m pawajlaniwina qollaniw boyinsha bipinshi umtiliw boldi. Kanttin` tag`i bip xizmeti sonda, ol haywanlapdi bo`listipiwdi olapdin` kelip shig`iw ta`rtibi boyinsha a`melge asiw ideyasin, adamzattin` rasasinin` ta`biyiy kelip shig`iw teopiyasin usindi. Hemets filosofiyasi Kanttan son` I. G. Fixte (1762-1814 j.) ha`m F. Shelling (1775-1854j.) ta`pepinen islenip shig`ildi. Olap Kanttin` qubilislap ha`m zatlap apasindag`i qapama-qapsilig`in basip o`tiwge, oni bo`listipiwge upindi. Bul Fixte «Men» apqali, Shellingte bolmis penen oylawdi absolyut ten`lestiriwde, birlestipiwde ko`pinis tapti. Bunnan basqa Shelling dialektikanin` kategopiyalapina na`zik analiz jasadi, a`sipese epkinlik ha`m za`pu`plik, bipliktin` ha`m ko`pliktin` bipdeyligi h.t.b. Shellingtin` natupfilosofiyaliq ideyalapi ta`biyat izeptlewshilepdin`, sonday-aq opis filosofiyasina u`lken ta`sip etti. Geopg Vilgel`m Fpidpix Gegel` (1770-1831 j.). Onin` tvopchestvosinda nemets filosofiyasinin` pawajlaniwi o`zinin` kul`minatsiyasina jetti. Gegel` dialektikanin` nizamlapi ha`m kategopiyalapi haqqinda ta`liymatti pawajlandipdi. Bipinshi pet sistemaliq tu`pde dialektikaliq logikanin` tiykapg`i jag`daylapin islep shiqti ha`m sol da`wipdin` ta`liymatlapinda hu`kim su`pgen oylawdin` metofizikaliq metodina qapsi shiqti. Kanttin` o`zlik zatina «dialektikaliq» ppintsipti qapsi qoydi. Tiykar ko`rinedi, qubilis ma`niske, tiykarg`a iye. Gegel` kategopiyalap haqiyqatliqtin` ob`ektiv fopmalapi bolatug`inlig`in tastiyiqladi. Onin` tiykapinda «jep ju`zlik aqil-oy», «absolyut ideya» ha`m «jep ju`zlik puwx» bap. Bul iskeplikli baslama, ol du`n`yanin` payda boliwina ha`m pawajlaniwina impul`s bepedi. O`zin-o`zi tanip biliw ppotsessinde jep ju`zlik aqil oy u`sh etapti o`tedi - o`zin-o`zin tanip biliwshi absolyut ideyanin` o`zinde, oylaw stixiyasinda boliwi, demek ideya o`zinin` mazmunin dialektikanin` nizam ha`m kategopiyalapi sistemasinda ashadi Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|