G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Tamaki va nos chekishning sog6liqqa zarari
Odam papiros chekkanda tamaki tutini bilan nafas oladi, o 4pkaga 
kislorod o 4rniga C 0 2 (karbonat angidrid) gazi borib qonga o ‘tadi, 
organizm dagi m o d d alar alm ashinuvini buzadi, bunday h o lat o ‘z 
navbatida organizmning kislorod tanqisligiga sabab b o 4ladi. Tamaki 
tarkibidagi amiak namlik ishtirokida o ‘pka alveolalari (hujayralarida) 
ishqor-nashatir spirtiga aylanadi. Bu ishqor o'pkaning shilliq qavatini 
ta ’sirlab chekuvchida bronxit kasalligini keltirib chiqaradi. Buning 
oqibatida o'pkaning turli yuqumli kasalliklarga chidamliligi kamayadi. 
Olimlar m a ’lum oticha sil kasalligiga duchor b o 4lganlarning 90 foizi 
ch ek u v c h ila rd ir. T am ak i ta rk ib id a g i k o n tsero g en m o d d a lar 
chekuvchilarda saraton (rak) kasalligini keltirib chiqaradi. Tam aki 
tarkibidagi nikotin kuchli zahar. Nikotinning 0,1 grami odamni o'ldiradi. 
Bu doza 20 dona tamakida saqlanadi. Agarda chekuvchi har kuni 20 
dona tamaki eheksa 30 yil mobaynida 200 ming dona tamaki chekadi, 
bu (160 kg) tamaki degani. Bunday miqordagi tamaki tarkibida 800 g 
nikotin bo'ladi. Chekuvchi bir kunda odamni o'ldiradigan miqdordagi 
nikotinni yutadi. Lekin bu nikotin oz-oz miqdorda organizmga kiradi. 
Nikotin birinchi navbatda nerv sistemasini zaharlaydi. Uzoq muddat 
tamaki chekkan odamlaming qo ‘llari qaltiraydi, nafas olishi qiyinlashadi, 
y o 'ta la d ila r o 4x tin -o 4xtin, k o 'n g li ayniydi. N ik o tin sim p atik va 
parasimpatik nerv sistemalariga ta ’sir etadi. Bemorda dastlab yurak tez- 
tez qisqaradi, qon bosimi ortadi, periferik qon tom irlarida spazma, 
yuraknint toj tomirlarida kengayish hollari sodir bo4ladi. Qonda nikotin 
moddasining ko'payishi tufayli bemorda infarkt kasalligi kelib chiqadi.
283
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tamaki tutini bronxlarni keskin toraytirib yuboradi, so4ng kengaytirib 
yuboradi. Chekish tufayli odamning xotirasi susayadi, odam ozib ketadi, 
Yosh o 4smirlarni chekishi tufayli bola o ‘sish va rivojlanishdan orqada 
qoladi, urug4 hujaylarda o 4zgarishlar sodir bo'ladi, jinsiy ojizlik kelib 
chiqadi.
T am ak i ch ek u v ch ilard a ask o rb in k islo ta, furosem id, g eparin, 
esterogenlarning ta ’sir etish kuchi kam ayib ketadi. Shuning uchun, 
chekuvchilarda qon bosimi, qandli diabet, yurak ishimiyasi, oshqozonning 
yazva kasalligi nafas kasalliklarini davolashni qiyinlashtiradi. Nikotin 
buyrak usti bezi funksiyasiga juda salbiy ta ’sir etadi. Bundan tashqari 
nikotin ateroskleroz kasalligini zo'rayib ketishiga sabab bo'ladi.
Surunkali chekish orqa miya funksiyalariga salbiy ta ’sir etadi. Bu jinsiy 
ojizlikka sabab bo'ladi,
Ayniqsa, yosh qizlarni tamaki chekishi barcha a ’zolariga zararli ta ’sir 
etad i. C hekuvchi q izlar riv o jla n ish d a n o rq a d a q o la d i tez-tez 
kasallanadilar, hayz ko ‘rish buziladi, Surunkali chekish qiz bola husnini 
buzadi, qiz bola erta balog'atga yetadi. Chekuvchi ayollar tez qariydilar, 
yuzlariga ajin tushadi, yuz terisi, kishi rangi o'zgaradi. Chekuvchi 
ayollarning 30 foizida bazedov kasalligi taraqqiy etadi.
Shuni aytish kerakki, chekmovchilar chekuvchilar yonida turishi tufayli 
chekuvchilardagi kasalliklar chekmovchilarda ham hosil bo4lishi mumkin.
C hu nk i ch ek m o v ch ilar passiv ch a k u v c h ila r h iso b la n a d ila r. 
Tekshirishlardan m a’lum bo'lishicha qon ivish jarayonini tezlashtirib 
yuboradi. Perferik tomirlarda aterosklerozning kuchayishi natijasida oyoq 
qon tom irlarida kasallik kelib chiqishiga sabab bo ‘ladi. Bemor oyoq 
bo4g‘inlarida og'riq sezadi, keyinchalik yura olmay qoladi.
N ikotin oshqozon shirasini ajralish va uning kislotaligini izdan 
chiqaradi. Chekish jarayonida oshqozon tomirlari torayadi, oshqozonning 
shilliq qavati yallig'lanadi. Chekuvchilarda sezish organlarning faoliyati 
izdan chiqada. Chekuvchida asta-sekin rang ajratish qobiliyati pasaya 
boradi, u dastlab yashil so‘ng qizil va sariq ranglarni ajrata olmay qoladi. 
K o 4pgina chekuvchilarda eshitish sezgirligi kamayadi. Chekish tufayli 
quloqda nog'ora parda qalinlashadi, eshitish suyakchalarining hajmi 
kichiklashadi.
Hozirgi vaqtda ko4pgina chekuvchilarning yoshi 20-30da bo4lib yosh 
oila qurgan bo'ladilar. Shuning uchun, chekuvchi ota-onalar birinchi 
navbatda o 4z bolasiga zarar yetkazadi. Chekuvchi onaning ko4krak sutida
284
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nikotin bo'lgani uchun u q o 4lansa hidli, biroz taxir mazali b o 4ladi. 
Shuning uchun, b a’zi bola onasini emmay qo4yadi. Chekuvchi onaning 
bolasi ham passiv chekuvchi bo‘lib qoladi.
O'smirlar kattalardan berkitib tamakida papiros tutuni bilan ko‘proq 
zararli moddalar o ‘pkaga o 4tadi. Tamakini tez chakkanda o'pkaga ikki 
m arta k o 4p nikotin o 4tishi isbotlangan. Chekuvchi o 4smir organizmi 
jismoniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladi.
Respublikamizda keyingi yillarda yoshlar o4rtasida nos chekish kabi 
zararli odat keng tarqalmoqda. Nosdan atrof-muhitga tutun tarqalmasa 
ham, nos chekuvchi uni tuflab ifloslantiradi. Nosning tutuni bo4lmaganligi 
uchun u chekuvchi o 4pkasiga kirmagani bilan, uning zaharli moddalari 
til ostidagi qon tomirlariga so'rilib, qon orqali miya, yurak, jigar kabi 
hayotiy muhim organlarni zaharlaydi. N osning erigan qismi og 4iz 
bo4shlig4idagi so4lak bilan yutib yuboriladi va u oshqozon-ichaklarga 
tushib, ularni zaharlaydi.
Nos tamakining eng kuchli zaharli turlaridan tayyorlanadi. Tamaki 
tutuni tarkibidagi zaharli moddalardan tashqari, nosga yana ohak, kul 
kabi zararli m oddalar ham qo 4shiladi. Bu moddalar og4iz bo4shlig4ida 
erib, so4lak bilan q o 4shilib, qizilo'ngach orqali oshqozonga tushadi. 
Shuning uchun nos chekuvchilarda o g‘iz b o'shlig'i, qizilo‘ngach va 
oshqozon raki ko4p uchraydi.
Maktab bolalari, litsey va kollej talabalarining tamaki, nos chekishi hech 
qanday odob, axloq normalariga to4g4ri kelmaydi. Bola qancha yoshlikdan 
chekishga o4rgansa, uning tamaki, nos chekishni tashlashi shunchalik qiyin 
bo4ladi. Chekuvchi odamlarda ishchanlik qobiliyati pas bo'ladi. Chekuvchilar 
atrof-muhit musaffoligini buzadilar havoni zaharlaydilar.