5- Mavzu. XVI – XVII asrlarda qoraqalpoqlarning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy turmushi
Reja:
1. XVI –XVIII asrlarda qoraqalpoqlarning yashagan erlari va qusni xaliqlar
bilan aloqal’ari.
2. Sirdaryo bo’yidagi qoraqolpoqlarning ijtimoiy iqtisodiy va madaniy
turmushi.
3. XVIII asrdagi qoraqalpoq-rus aloqal’ari, jung’arlarning tuplishi va uning
oqibatlari.
Adabiyotlar:
1.Алламбергенов К. Ер Едиге, «Едиге» дәстаны, Алтын Орда ҳәм
Маўараўннаҳр дәўири тарийхының гейпара мәселелери. Н. 2017.
2.Әлеўов Ө., Әлеўова Г. Сасық бийдиң сиясий-ҳуқықый көзқарасларыН
2015
3.Бердақ Амангелди. Н. 1993.
4.Камалов С. Қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның
мәмлекетлигиниң тарийхынан Н. 2001
5.Қарақалпақстанның жаңа тарийхы. Н. 2003.
6.Нажимов Т. Өзбекстандағы қарақалпақлар ҳаққында.// Әмиўдәрья
журналы 1994 2-4
7.Нызанов М. Қарақалпақлар. Н. 2020.
8.Нурмухамедов М.К. Рус-қарақалпақ мәдений байланыслары
тарийхынан Н. 1977
9.Пайзуллаева Ш. Аз емесдур қарақалпақ көп Н. 1995
10.Толстова Л.С. Жоқарғы қарақалпақлар Н. 1975
11.Тлеўмуратов М. Қарақалпақлардың туўысқан халықлар менен
мәдений байланыслары. Н.1989
12.Тлеумуратов М. Исторические и культурные связи каракалпаков с
Россией и Башкирией в XVIII-начале XX вв. Н.1993
13.Турғанов Б.Қ. Қарақалпақстан тарийхынан дереклер. Т. 2019
14.Юсупов О.Ж. Жәнибек батыр, Маман батыр, Мурат шейх Әзийз баба,
Қоразбек бий аталық. Н.1993
15.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша
дереклер Н.1995.
Arxeologlar XIV-XVI asrlarga tegishli yodgorliklarni topa olmadi. XII-XIV
asrlarda qoraqalpoqlarning katta bo’limi Orol dengizining janubiy tomoniga ko’chib
ketgan. Boshqa bo’limi Qashkadarya va Surxandarya tomonga ko’chib o’tgan.
Uchinchi bo’limi Xorazmning shimoliy bo’limiga Ustyurt, Sarkamısh, Uzboy
bo’ylariga ko’chib ketgan. Yana bir bo’limi Volga bo’ylariga ketgan. X1V asrda
Oltin Urda xoni O’zbekxon davrida qoraqalpoqlar siyosiy voqealarda katta o’rin
egallagan. Berdaq shoyir “Shejire” asarida
“Saxra xalqı koship, gezbek,
Kentli jerden O’tan tuzmek.
Qalpaqtın uglıdur o’zbek,
O’zbek yekke bolgan eken” dep yozgan.
Bu malumotdan O’zbek xonning onasi qoraqalpoq bo’lgan degen xulosa
chiqadi.1468-yildan keyin O’zbek xonligi inqirozga uchradi. Qozok xonligi
vujudga keldi. XV asr oxirida o’zbek xonligidan qoraqalpoqlar bilan mangitlar
bo’linip chiqadi. Berdak “Shejirede” oytib utadi:
“Muyten, qonırat, qıtay, qıpshaq,
Keneges, mangıt, jup teke taq,
Bari altı urıq - qaraqalpaq,
O’zbekten ayrılgan eken”.
Derlik yuz yil qoraqalpoqlar Nogay xonligi tarkibida bo’lib, ularni Edige,
Orısbiy, Ormanbet biy kabi yurtbosshilar boshqargan.
XVI asr ikkinchi yarmida Nog’ay xonligi katta inkirozga uchraydi. 1556-yili
Rossiya Astraxan xonligini bosib oladi. Edil va Jayık bo’ylaridagi qoraqalpoqlar
1578-yillari Sirdaryo quyiga ko’chib keladi. XIV-XVI asrlarda Amudaryo va
Sirdaryo quyi xududlarin ota-bobolarimiz “Turkiston” deb otagan.
Berdaq “Shejire” asarida:
Qaraqalpaq xem xalıq insan,
Xer neshik dini musılman,
Ata jurtıdur Turkistan,
Turkistanga bargan eken deb yozadi.
Qoraqalpoqlar XVI asr ikkinchi yarmidan bo’yon qozoklarning Kichik yuz,
O’rta yuz xonlarina siyosiy tomondan bog’ingan. Lekin ular o’z davlatchiligina ega
bo’lgan. Masalan, 1694-yili Tauke xonning o’gli Taburchak sulton
qoraqalpoqlarning xoni bo’lgan. Tauke xon davrida qoraqalpoqlarning qıpshaq
maylı bolta urug’idan Sasık biy 18 yil davomida xon kengashin boshkargan, 1680-
1684 yillari qoraqalpoq, O’zbek, qırgız, turkman xalqlari uchun “Jeti jargı” (Ota
qonuni) ning bosh muallifi bo’lgan.
1709 yili Taburchak sultonning o’gli Gayıp sulton qoraqalpoqlarga xon
bo’lgan. 1720 yillari İshmuxammed xon saylangan. Qoraqalpoqlarning poytaxti
Sirdaryo buyidagi Jankent qalasi bo’lgan. 1721 yili İshmuxammed Rossiyaga ming
tuyadan iborat karavan tashkil etib, Petr I ga diplomatik aloqa o’rnatish taklifini
aytadi.
Lekin, 1723 yili jungar xonligi Qozoq xonligiga bosib kirib, qoraqalpoqlar
“yukorgi” va “kuyi” qoraqalpoqlar bo’lib ikkiga bulinadi. “Yukorgi” qoraqalpoqlar
jungarlarga bog’inadi, “kuyi” qoraqalpoqlar qozoqlarning kichik yuzi qo’l ostida
qoladi. Bu vokea tarixda “aktaban shubırındı” nomi bilan belgili.
Bu davrda qoraqalpoqlar xoni Gayıp sulton Rossiya puk Oroligiga o’tmaqchi
bo’ladi. Natijada 1730-yili Rossiya imperator xonimi Anna Petrovna qozoqlar va
qoraqalpoqlarni o’z tarkibiga oladi. Lekin qoraqalpoqlar qozoq xoni Abulxayır xon
qo’l ostida qola beradi.
1743-yili avgustida qoraqalpoqlarning elchilari Maman batır Orazak o’gli,
Abdulla Murat sheyx ugli, Polat esaul, Sagındık biy, Babanazar batır, Maman sheyx
va Aydar biy tarkibida Rossiyaning yangi imperator xonimi Elizaveta Petrovna
xuzurida bo’lib, tikkeley Rossiya pukOroligiga utishni suraydi. Ularga pukOrolik
haqida gramota beriladi.
Lekin, 1743 yili kish oyida Abulxayır xon qoraqalpoq eliga bosib kiradi,
elchilarni tutkin kiladi, gramotani tortib oladi. 1746-1747 yillari Urta yuz xoni
Abılay sulton ham qoraqalpoqlarga bosib kirib, vayrona kiladi.
Endi qoraqalpoqlar Janadaryo buyiga kuchib ketadi.
Ush juz qırıq yıl Turkistandı jayladı,
Ne batırlar xalıqtı shıgıp korgadı,
Aqırında ol da jaylau bolmadı,
Xorezmge kosher boldı qaraqalpaq.
Sarıkamısh, Uzboy va Ustyurt tomondagi qoraqalpoqlar XVI asrda avvali
yashagan xududlariga kuchib kelib, Xiva xonligi shimolida orolli o’zbeklar bilan
Orol davlatchiligini tashkil etgan edi. S.P.Tolstov Xorazmning shimoliy O’zbeklari
bilan qoraqalpoqlarning genetik alokalari bor ekanligini tasdikladi va bu aloka sak-
massaget
kavmlari
davridan
ayniksa
oguz-pecheneg
ittifoki
davridan
saklanganligini ezib ketdi. T.A.Jdanko va K.L.Zadıxinalar etnografik ekspeditsiya
vaktida orolli O’zbeklar bilan qoraqalpoqlardagi urug-kavmlar kungrad, muyten,
jaungır. kıtay, kipshak, keneges, mangıt, jalair nomlari birday ekanligini tasdikladi.
Orolli o’zbeklar Amudaryo kuyiga 1505 yili Sheybani xon boskinidan keyin kelgan.
Xalk afsonalarida “Orolli o’zbeklar Turkistondan qoraqalpoqlardan yuj yil avval
kelgan deyiladi. Xokim ota, Vazir, Urganch xududlari uzlashtirila boshlagan. Bu
davrda Xorazm Amudaryo kuyi bilan kuplagan kullar orkali ajralib turgan.
O’zbeklar orollarda yasagan, shuning uchun ularni orollilar dep atagan. Orolli
O’zbeklar Kungrad, Xujayli, Kipchak, Kunya-Urganch, Mangıt tomonlarda
yashagan.Orollilar davlatining poytaxti Qungrad qalasi bo’ldi . Qoraqalpoqlarning
Shaxtemir xon boshqargan davrida Maman biy, Orınbay biy, Esengeldi biy, Aydos
biy kabi davlat arboblari bo’lgan.
Maman biy Orınbay biyge qozoqlar bilan urushmang degan .
Orınbayı qurısın,
Kunde salar urısın,
Maman pakır ne qılsın,
Aytıp atır durısın.
Shimoliy Xorazmda asosiy dexkonchilik tumanlari Quvandaryo (Vadak) va
Kukuzyak (Bagdad) zonasida vujudga kelgan. Arab Muxammed xon (1602-1623
yillari xukmdorlik qilgan davrda Tok qo’rg’ani yukorisida kanal qazdirgan. Ushbu
kanal Xojaylidan quyida Amudaryodan suv olgan, Kunya Urgench va Mizdaxkan
orqali Utyurtka qarab yo’l olgan.
XVI asr 40 yillarida Abulga’zi xon Xorazm o’zbeklarin to’rt bo’limga
bo’lgan: 1) uygur va naymanlar, 2) kungrad va kıyatlar, 3) nukuz va mangıtlar, 4)
kanglı va kıpchaklar. Kanallar bo’yi yerlar ushbu to’rt bo’lim axolisi orosida kesib
berilgan. XVI asrda shimoliy va janubiy o’zbeklar xudulari chegarasi Gurlen
tomonda o’tgan. Janubiy o’zbeklar o’troqchi axoli orosiga kelib, urug’larini
umutgan, shimoliy o’zbeklar hozirgacha yodnomasida biladi. Gurlan Turkistondan
kelgan axoli tomonidan kurilgan, enida Turt-Toksan-yab kanali qazilgan.
Gurlan 1shimolidan Amudaryo buyida o’zbeklarning xitay va kıpchak
qavmlari o’rnalashgan. Ularni “poskonchi” deb atagan. Kıpchak-kanjigalilar
Kalle-uzyak arnasi bo’yida, Qıpchaq shunqarlılar Gazachadjaygan arnasi, qıpchaq
tuyaklılar Tagaraslan yab bo’yida o’rnalashgan.
Kuk-uzyak arnasi yukorisida xodjaeli kavmlari o’rnalashganXojayli qurgani
tez oroda iqtisodiy axamiyatga ega bo’lib, Xorazmning katta diniy markaziga
oylangan. A.L.Kun Xiva xonligida bo’lganida Xojayli qalasi hakida kuyidagi
afsonani ezib olgan. Turkistondan kelgan Alamin xodja ishan Xujayliga asos solgan.
Uning O’zbek myuridlari ko’p bo’lgan. İkkinchi avlod davrida bu makon Xodja eli
deb nom olgan. Yassavi sufilariga tegishli xodjalar Xujayli kalasiga asos solgan.
O’zbeklarning katta qavmlar birlashmasi kungradlilar Amudaryoning
shimoliy va shimoliy-shakriy xudularini egallagan. Qoraqalpoqlar bilan kungradli
o’zbeklar bir vaktlari “kokpar” uyinida musoboka utkargan. Qoraqalpoqlar engib
chikkan. O’zbeklar ukpalab, Kukuzyak buyidan Kungrad tomon kuchib ketgan.
XVI-XVII asrlarda kungradli o’zbeklardan Umbay, Nazar xodja, İshmuxamedbiy
kabi davlat arboblari Xiva saroyida vazir darajasiga kutarilgan. XVII-XVIII asrlarda
xozirgi Kungrad xududlariga urnalashgan. Kungrad kalasi Amudaryo buyida
Rossiyaga boradigan Karaumbet yulida kurilib, axamiyatli savdo markazi bo’lgan.
XVI asr 80 yillari mangıt o’zbeklar hozirgi Mangıt xududida urnalashgan.
Mangıtli Adina-Muxamed biy Xiva xonidan atalık nomini olgan va kanal kazdirgan,
kurgan kurgan.
İkkinchi savdo markazi Shaxtemir kalasi Kegeyli kanali xozirgi Chimboy
kalasi urnida bo’lgan. Shaxtemir orkali Xorezm sırdaryoli qoraqalpoqlar va Kichik
yuz kozoklari bilan savdo alokalarini urnatgan.
1728 yili Shaxtemir va Shirali biy uldirilgannan sung orolli o’zbeklar va
qoraqalpoqlar Xiva xoni Elbarsxonning xukmdorligini tan olgan.
Ya.Gulyamov qoraqalpoqlar, kozoklar va turkmanlarning kuzgi ekin jarayoni
haqida kuyidagi afsonani ezib olgan. Kanallar ez oylari zuraat olib bulingan vaktda
ochiladi ekan. Sentyabr oyida kanallar epiladi va bozorlarda (glashatay) “Kulning
suvin bogladilar” deb oytadilar. Odamlar donni ılayga tashlaydilar. Ez kunlari
zuraatni yıgıshka keledilar. Otiz boshlarida karaual minOrolar kurilar edi.
XVI-XVII asrlarda qoraqalpoqlar orollik o’zbeklar bilan birgalikda Orol
erlarida uz davlatini tuzgan edi. Bu davlat birlashmasining axolisi - qoraqalpoqlar
va o’zbeklar kushni xalklar bilan yakin alokada bo’lgan. XVIII asrdagi
qoraqalpoqlar ijtimoiy haetiga urug-kabilalarga bulinish ananasi xos bo’lgan. Butun
xalk ikki katta kavm (orisga) -un turt urug va kungirot qavmlariga bulingan. Un turt
urug kavmlarining asosiy guruxini Xitoy, Qipchok, Kenagas, Mangit uruglari tashkil
etgan, kungirot kavmiga esa Shulluk va Javungir urug birlashmalari kirgan. Barcha
guruxlarni urug tabakalari - biylar va botirlar boshkargan.
XVII asrda jungar va qozoq xonlarining boskinchilik xujumlari natijasida
Sirdaryo buylarida yashaetgan qoraqalpoqlarning bir kismi Yangidaryo buylariga va
Orol erlariga kuchishga majbur bo’lgan. Yangidaryo erlarida urnashgan
qoraqalpoqlar uchun yuz yillar karovsiz kolgan bepoen maydoklarni uzlashtirish
qozoq xonlari va sultonlari bilan doimiy tuknashuvlar natijasida juda ogir kechdi.
Shuning uchun xam arxeologlar Yangidaryodagi sugorish inshootlari qoldiklarini
“qoraqalpoq ajdodlari mehnat jasoratining buyuk edgorliklari” deb xisoblaydilar.
Qoraqalpoq (Orol) erlari XVI-XVIII asr boshida Kuvondaryo va Yangidaryo
xavzasini tulik kamrab. Amudaryo etaklarigacha chuzilgan edi.
Qoraqalpoqlarning Xiva xonligi bilan alokalari haqida “Firdausu-al-ikbal”
asarida kuyidagi malumotlar berilgan. 1714-yili orolli o’zbeklar Xiva xoni
Yadgarxonga karshi urushda qoraqalpoqlar bilan ittifok tuzgan. Xiva xoni Shirgazi
davrida u qoraqalpoqlarga karshi 5 ming lashkar tortib, qoraqalpoqlarni Sirdaryo va
Yangisuv buyiga kuchib ketishga majbur kiladi.
Rossiya imperatori Petr 1 ning Buxorodagi elchisi Florio Beneveni
qoraqalpoqlar orolli o’zbeklar xokimi Shaxtemir sulton bilan karindosh edilar deb
tasdiklaydi. Ushbu malumotlardan kurinadiki, orolli o’zbeklar va qoraqalpoqlar
XVIII asrda Xiva xonligi bilan tuxnashuv sharayatida bulgan ekan.
Nodirshoxning saroy tarixchisi Muxammad Kozim 1740-yili eronlilar Xivani
bosib olgonida qoraqalpoqlar Xiva xoni Elbarsxonga erdam berib lashkari tarkibida
bulganligini tasdiklaydi. Shunin uchun Nodirshox Xivaga Toxirxonni noib kilib,
unga qoraqalpoqlarni buysundirish vazifasini topshiradi. Tuxnashuvda engilgan
orollilar va qoraqalpoqlar Nodirshoxga xar biri 12 ming lashkar berishga majbur
bo’ladi. Nodirshox davri xaqida qoraqalpoqlarning “Qirq-qiz” dastani malumot
beradi.
1740-1741-yillari Abulxoyirxon huzurida bulgan Rossiya poruchigi
Gladıshev qoraqalpoqlar xududlari Orollilar xududi bilan kushni turadi deb
tasdiklaydi.
“Firdausu-al-ikbal” asarida Muxammad Amin inok (1770-1790 yillar
hukmronlik qilgan) Turkistondan kuchib kelgan qoraqalpoqlarga er va yaylov
berdilar, ulardan turkmanlarga karshi yurishlarda lashkar sifatida foydalandilar deb
ezilgan. Muxammad Amin inok davrida qoraqalpoqlar Janadaryo va Kuvandaryo
tomonlarida yashashni davom etgan.
Xalq turmushi. mexnat faoliyati, dasturlari, urf-odatlari bilan chambarchas
boglik bo’lgan to’y kushiklari, yigi ashulalari (yuklash, marsiya, xayrlashish),
bolalar va “davolash” (badik) qo’shiqlari va boshqalar qoraqalpoqlarning sheriy va
musiqiy ijodiyotining tarkibiy qismini tashkil etgan.
Makol-matallar xalk donishmandligining yigindisi, xalq istedodining yorkin
namunasi bo’lib kelgan. Qoraqalpoqlarda jumboklar, zukkolik musobaqalari (javob
aytish) va xalk ijodining boshqa ko’pgina turlari ken tarqalgan.
Asosiy qoraqalpoq musika asboblari: kobız - kamoncha bilan chalinadigan
qadimiy musika asbobi bo’lib, u bilan jirovlar qaxramonlik dostonlarni ijro etgan;
dutor - baxshilar chaladigan ikki torli m usika asbobi; boshqalardan aloxida ajralib
turadigan chanqobız - fakat ayollar chaladigan, takrorlanmas ovozga ega asbobdir.
Bulardan boshka surnay va gijjak xam qo’llanilgan.
Amaliy sanat (yogoch uymakorligi, kashtaduzlik, gilam to’qish, zargarlik,
kunga bosib naksh solish, applikatsiya va x.k.) qoraqalpoq xalki ijodiyotining
ko’proq rivojlangan serkirra soxasidir. Ayniqsa kashtachilarning rang-barang bo’lib
tovlangan kashtalari xotin-qizlarning bayram kiyimlarini bezagan.
Qoraqalpog’istonda zargarlik buyumlari (isirga, bilaguzuk, uzuk, kukrak
takinchoklari), mexnat qurollari, uy-ro’zg’or anjomlari, shuningdek, qurol-yarog
(kilich, sovut, kamar va x.k.) xam keng tarqalgan.
Mustamlaka siyosati qoraqalpoq xalqining nafosat tuygusini so’ndira olmadi.
Uning mexnati va istedodi asrlar o’sha yashab kelayotgan xalq ijodiyoti
namunalarida o’z aksini topdi.
Dostları ilə paylaş: |