A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 olmasına baxmayaraq hal-hazırda özünün dəyərini itirməmişdir. Yer maqnetizminin müxtəlif hadisələrinə bax- dıqda maqnit koordinatlarından istifadə etmək çox əlverişlidir (variasiyanı, qütb parıltılarını ionesfer hadisələri və s.). Coğrafi koordinatlardan geomaqnit koordinatlara keçid formulaları aşağıdakı kimidir: Sin ϕ m
ϕ
⋅Sinϕ о +cos
ϕ ⋅Cosϕ о
cos( λ-λ
ο ) Sin λ m = cos ϕ ⋅Sin(λ-λ ο ) ⁄ cosϕ m
burada ϕ ο , λ ο geomaqnit qütbün coğrafi koordinatı; ϕ , λ
müşahidə məntəqəsinin coğrafi koordinatı; ϕ m , λ m isə müşahidə məntəqəsinin maqnit koordinatıdır.
1.15. Maqnitlənmənin növü və maqnit halı Əgər ferromaqnit nümunə qalıq maqnitlənməyə malik deyilsə, deməli, spontan maqnitlənmə oblastları (domenləri) antiparalel istiqamətdə yerləşərək qarşılıqlı kompensasiya ol- unmuşdur (yəni antiparalel yerləşmiş maqnit vektorları bir biri ilə müvazinətləşir və ümumi maqnit momenti sıfıra bərabər olur) və nəticədə ümumi maqnit momenti sıfıra bərabər olur. Nümunənin bu halına maqnitsizləşmə halı deyilir. Ferromaqnitləri maqnitsizləşdirmək üçün iki üsul möv- cuddur (hər hansı maqnitsizləşdirmə sabit maqnit sahəsinin ol- madığı halda aparılır). Bunu aparmaq üçün nümunəni dəyişən maqnit sahəsində yerləşdirirlər və sahənin gərginliyinin ampli- tudunu H s qiymətindən sıfıra qədər endirməklə, nümunə T>T s (nümunə hər bir temperatur qədər qızdırıldıqdan sonra soyudulmalıdır) temperaturundan yuxarı qızdırmaqla əldə ol- unur. Bu iki üsulla maqnitsizləşdirmə halı xarici müxtəlifliyə malik deyil. Dəyişən maqnit sahəsinin köməyilə maqnitsizləşdirməyə sıfır halı (SH), temperaturla maqnitsizləşdirməyə isə mütləq sıfır halı deyilir (MSH). Ehtimal olunur ki, çoxdomenli ferromaqnetiklərdə maqnit momentlərinin kompensasiya olunması bu domenlərin müxtəlif konfiqurasiyada olması ilə əlaqədardır (bu bir başa müşahidələrlə sübut edilibdir). Lakin təcrübə göstərir ki, 44 domenlərin məlum paylanmasında eyni üsulla maqnitsiz- ləşdirmə maqnitlənmə əyrisinə heç bir təsir etmir. Buna səbəb bir çox maqnit xassələrinə domenin paylanması yox, bu pay- lanmanın dayanıqlılığı, yəni domenin sərhədinin vəziyyətinin dayanıqlı stabilliyidir və nümunənin maqnitlənməsi prosesində məhv olur. Onu qeyd etmək lazımdır ki, domenin sərhədi maqnitlənməmiş halda çox mütəhərrik ola bilər və yenidən maqnitlənmə prosesi zamanı daha stabil hala keçə bilər. Bunu histerezis əyrisində görmək olur. 13-cü şəkildə maqnit saxlayan maqmatik süxurlarda sabit maqnit sahəsinin H təsiri ilə yaranan qalıq maqnitlənmənin dəyişməsi verilmişdir. Əyri ilkin maqnitlənmə prosesini nümayiş etdirir. Burada nümunəyə H sahəsi ilə bir dəfə təsir edirlər. Hər dəfə təsir etdikdə sahənin gərginliyi artırılır. Əyridən görünür ki, domenlərin sərhədlərinin yerdəyişməsi ilkin tarazlıq vəziyyətindən mütləq sıfır halına keçdikdə, sıfır halına nisbətən nəzərəçarpacaq dərəcədə asandır.
.Bazalt nümunələrdə ilk qalıq maqnitlənmə əyrisində başlanğıc sıfır halı (1) və mütləq sıfır halı (2) əyri.
45 Əgər I
r –i ölçməmişdən qabaq təsir edən sahənin istiqamətini bir neçə dəfə dəyişdirsək onda əyridə mütləq sıfır halı ilə sıfır halı arasında fərq olmayacaq. Sahənin istiqamətinin dəyişmə prosesi histerezis siklinin sabitləşməsinə gətirib çıxarır. Tam maqnitsizləşmə halı o vaxt baş verir ki, maqnit- sizləşmənin təsirinin intensivliyi (h s
) (T>T
) olmalıdır. Bu ferromaqnetikə əvvəllər təsir etmiş sahənin izini tam itirəcəkdir. Əgər sıfır halında ferromaqnetiki T < T s
netik parsial qalıq maqnitlənmə əldə etmiş olarıq. Mütləq sıfır halı aralıq hal kimi səciyyələnəcəkdir. İndi ferromaqnetikin maqnitlənmə halına baxaq. Maqnit- lənmə prosesi çox müxtəlif və mürəkkəb olmasına baxmayaraq aydındır ki, bunların istəniləni yalnız sabit maqnit sahənin təsiri olduqda əmələ gələ bilər. Sabit maqnit sahənin verilmiş qiymətində maqnitlənmə zamanın, temperaturun, mexaniki təsirlərin, dəyişən maqnit sahəsinin və kimyəvi dəyişmələrin funksiyasına çevrilir. Sabit temperaturda kənar təsirlərin olmadığı şəraitdə qısa müddətli maqnit sahəsinin təsiri ilə yaranan maqnitlənməyə normal qalıq maqnitlənmə deyilir və I r kimi işarə olunur. Yuxarıda göstərilən xarici təsirlər maqnitlənməni artırır. Əgər əlavə xarici təsir sahəsinin rolunda zaman durursa, onda həmin sahədə zamanın artması ilə I r - in artması müşahidə olunur, bu prosesə vyazki qalıq maqnitlənmə deyilir və I rv
– kimi işarə olunur. Temperatur qalıq maqnitlənmə prosesi o vaxt baş verir ki, ferromaqnit cisim sabit maqnit sahəsində T 2 tempera- turundan T 1 temperaturuna qədər soyuyub. Əgər T 1 otaq
temperaturudursa T 2 >T 1 qalıq maqnitlənmə temperatur qalıq maqnitlənmə adlanır və I rt – kimi işarə olunur. Əgər sabit maqnit sahəsi soyuma zamanı az müddətdə təsir edirsə onda parsial maqnitlənmə əmələ gəlir və I rpt –kimi işarə olunur. I rpt < I rt . Kimyəvi maqnitlənmə prose- si zamanı əlavə xarici təsir rolunda cisimin paramaqnit halından ferromaqnit halına 46 keçməsi zamanı kimyəvi reaksiya, yaxud kristalın böyümə prosesi durur, əmələ gələn maqnitlənməyə kimyəvi maqnitlənmə deyilir və I rc kimi işarə olunur. Bu və ya digər mexaniki təsirlərdən yaranan maqnitlənməyə dinamik qalıq maqnitlənmə deyilir və I rd kimi işarə olunur. Nəhayət, axırıncı ideal maqnitlənmə sabit maqnit sahəsində dəyişən maqnit sahəsinin təsiri ilə yaranan maqnitlənmədir, buna ideal qalıq maqnitlənmə deyilir və I ri kimi işarə olunur. Müxtəlif növ qalıq maqnitlənmələr, eyni maqnitsiz- ləşmə üsulu ilə müxtəlif dərəcədə maqnitsizləşirlər. Maqnit- lənmənin dayanıqlılığı ilkin maqnitlənmənin qiymət və istiqamətinin müxtəlif xarici fiziki təsirlərdən qoruyub saxlama qabiliyyətinə malik olmasıdır, buna maqnit stabilliyi deyilir. O faktdır ki, müxtəlif növ maqnitlənmə müxtəlif cür stabilliyə malikdir və bu həm nəzəri, həm də praktiki olaraq çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bütün deyilənlər süxurların təbii qalıq maqnitlənməsinə I n aiddir. Maqmatik süxurlar Küri temperaturundan yuxarı tempe- raturda Yerin H T maqnit sahəsindən otaq temperaturuna qədər soyuduqda temperatur qalıq maqnitlənmə əldə edir, bu bir qayda olaraq eyni sahədə əmələ gələn induktiv maqnitlənmədən bir neçə dəfə çox olur. Q rt =I rt / χH T bu nisbət bəzən 100 və ondan çox olur. Süxur əmələ gəldikdən sonra müxtəlif periodlarda əldə olunan maqnitlənmələr ikinci maqnitlənmələr adlanırlar. Hazırda müşahidə olunan maqnitlənmə I n vektorial kəmiyyət olmaqla iki ilkin və ikinci maqnitlənmənin cəminə bərabərdir, bu iki maqnitlənmələr istiqamətlərinə görə bir- birindən kəskin fərqlənirlər. Təcrübi olaraq laboratoriya paleomaqnit tədqiqatlarında I n süxurun əmələ gəlməsi ilə sinxron olan komponentinin ayrılması vacib məsələlərdən biridir. Bu tədqiqatlar içərisində ən vacib Yerlərdən birini maqnit təmizləməsi tutur. Burada dəyişən maqnit sahəsinin amplitudunun qiymətini artırmaqla maqnitlənmənin stabil olmayan komponentlərini dağıdır, bunun nəticəsində ilkin qalıq maqnitlənmənin stabilliyi artır.
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|