AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
___
Mayıl B. Əsgərov
LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ
Bakı, 2015, s
.
5
Məlumdur ki, nə təkcə psixologiya, nə də təkcə dilçilik
elminə aid olan heç bir nəzəriyyə təkbaşına olaraq nitq və dərk-
etmə, dil və təfəkkür arasındakı qarşılıqlı əlaqələri sistemli
şəkildə şərh edə bilməzdi. Odur ki bütün hallarda problem
müxtəlif elmlərin kəsişməsində müəyyənləşə bilir. Doğrudur,
nitqin yaranması və qavranılması məsələləri daim psixo-
linqvistləri maraqlandırmışdır. Lakin müəllifə görə, əvvəlki
bütün nəzəriyyə və konsepsiyalar yalnız “nitq necə yaranır və
necə dərk olunur»” – suallarına cavab verir, nəticədə
bütövlükdə nitqin daxili vahidləri unudulmuş olur.
Problemin linqivistika ilə psixologiyanın vəhdətində
şərhi onun hərtərəfli tədqiqinə imkan verir. Müəllif öz nəzəriy-
yəsinin əsas xüsusiyyətlərini, fərqli cəhətlərini izah edərək
yazır: «Tərəfimizdən irəli sürülən bu nəzəriyyə həm ayrıca
götürülmüş sözün və ya formanın, həm söyləmin və ya nitqin
yaranma və mənimsənilmə mexanizmini, həm də ümumilikdə
dil sisteminin mahiyyətini izah etməyə imkan verir» (s.33).
Əsər giriş və iki fəsildən ibarətdir. “Giriş”də müəllif
“Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi”nin adı ilə bağlı izahatlar
vermiş, bu nəzəriyyənin nə üçün məhz belə adlanmasının
səbəblərini məntiqi şəkildə əsaslandırmışdır.
İlk fəsil linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinin mahiy-
yətinin izahından başlayır. Təbii ki, sözün və formanın, nitqin
və söyləmin yaranma və dərk olunmasının bir sıra mərhələləri
vardır və onların izahında müəllif tam real istiqamət götürmüş-
dür. Mərhələləri müəllif belə müəyyənləşdirmişdir: gerçəklik
elementi (ətraf aləmlə bağlı dərk olunan şeylər, hadisələr) –
intellekt obrazı ( insanın hiss orqanları vasitəsilə obyektiv
aləm və onun vahidləri ilə vizual, vokal, friktual, tastual,
attaral təmas nəticəsində hər bir gerçəklik elementlərinə
ekvivalent olan intellekt obrazı) - dərketmə (intellekt obrazının
əmələ gəlməsi nəticəsində yaranan iki elementli intellekt kodu-
nun əsas yaddaşa qeydi).
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
___
Mayıl B. Əsgərov
LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ
Bakı, 2015, s
.
6
Müəllif yazır: “İnsan digər canlılardan onunla fərqlənir
ki, sadəcə obyektiv aləmdə var olan və hiss orqanlarına təsir
göstərən gerçəklik vahidlərini dərk etmir, eyni zamanda öz
şüuru vasitəsilə təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan yeni
gerçəklik vahidləri yaratmağa və onları da dərk etməyə
qadirdir. Belə gerçəklik vahidlərini yaradarkən insan əvvəl
dərk etmiş olduğu gerçəklik elementlərindən bir mənbə kimi,
özünün düşüncə, təfəkkür imkan və qabiliyyətlərindən isə bir
vasitə kimi istifadə edir. Bu cür dərketməyə bizim tədqiqat
çərçivəsində düşünərək dərketmə və ya sinktual dərketmə
deyilir” (s.172).
İkinci fəsildə müəllif, öz ideyalarına müvafiq olaraq,
sözün və nitqin yaranması və qavranılması məsələlərinə keç-
miş, dil aktiv sistem kimi təhlil edilmişdir. İnsan informasiya
mübadiləsini nitq və ya söyləm, yaxud söyləmlər birliyi –
sintaktik bütövlər vasitəsilə qurur. İnformasiya mübadiləsinə
xidmət edən kommunikativ nitq və ya söyləm dərketmə aktının
dördüncü fazasında ardıcıl şəkildə cərəyan edən dörd pillə
nəticəsində yaranır, vizual və ya vokal dərketmənin birinci
yarımaktında mənimsənilərək dərk olunur. Bunların barəsində
oxucu əsərdən ətraflı məlumat ala biləcəkdir.
Psixolinqvistikanın aktual problemlərinə
həsr olunmuş
bu
əsər zəngin rus və Avropa elmi ədəbiyyatının tədqiqi və
təhlili əsasında yazılmışdır. Kitabda bir sıra görkəmli alimlərin
əsər haqqında rəyləri və sonda xülasələr verilmişdir.
Bu monoqrafiyada sxemlərdən, şəkillərdən, faktiki nü-
munələrdən geniş şəkildə istifadə edildiyinə görə dilçilik el-
mimizlə yanaşı, kütləvi oxucular üçün də maraqlı olacaqdır.
Qəzənfər Kazımov
AMEA Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi
filologiya elmlər doktoru, professor
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
___
Mayıl B. Əsgərov
LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ
Bakı, 2015, s
.
7
RƏYÇĠLƏRDƏN
“ĠNTELLEKT OBRAZLARI” DƏRKETMƏ VƏ
TƏFƏKKÜR PROSESLƏRĠNĠN REALĠZASĠYA VASĠTƏSĠ
KĠMĠ
Linqvistikada strukturalizmin aparıcı linqvistik nəzəriyyə,
psixologiyada isə biheviorizmin aparıcı istiqamət hesab olunduğu
bir dövrdə – 1951-ci ildə linqvist və psixoloqlar səyləri birləş-
dirmək məqsədilə Amerikanın Kornell Universitetində toplaşıb
Linqvistika və psixologiya üzrə Komitə yaratdılar. Lakin bundan
sonra səylərin birləşdirilməsi üçün heç bir iş görülmədiyindən
psixoloq və linqvistlər fəaliyyətlərini əvvəlki kimi ayrı-ayrılıqda
davam etdirməli oldular.
Psixolinqvistikada linqvistika dövrü N.Xomskinin transfor-
masion-generativ qrammatikasının güclü inkişafı ilə başlandı.
Transformasion-generativ qrammatikanın “linqvistik nəzəriyyənin
əsasında nitq fəaliyyəti deyil, dil kompetensiyası durmalıdır”
müddəasını əsas tutaraq psixolinqvistlər nitqyaratma problemini
kənara qoymaqla əsas diqqəti dilin başa düşülməsinə yönəltdilər.
Psixolinqvistikanın inkişafının koqnitiv dövrü dilin digər
fundamental koqnitiv proseslər arasında yerinin müəyyənləş-
dirilməsi cəhdləri ilə başlandı. Predmeti dil və nitqin psixoloji
aspektlərini öyrənmək olan psixolinqvistika psixologiya ilə
linqvistikanın kəsişmə nöqtəsində yaranmışdır. Bu psixoloji as-
pektləri ən ümumi şəkildə nitqin yaradılması və qavranması, dilin
başa düşülməsi və mənimsənməsinə ayırmaq olar.
Nitqin yaradılmasını öyrənərkən tədqiqatçı “insanlar dediklə-
rini nə üçün və necə deyir” sualına cavab axtarır. Bu məsələ
nitqin qavranması – akustik siqnalların qavranan fonemlərin
mental təsəvvürlərinə çevrilməsi prosesi ilə sıx bağlıdır.
Nitqyaratmanın öyrənilməsinin mühüm vasitəsi nitq yan-
lışlıqlarıdır, çünki onlar insanların öz nitq fəaliyyətində istifadə
etdikləri dil qaydalarını əks etdirir.
Dostları ilə paylaş: |