31
2012/
IV
ləndən sonra Xəzər xaqanlığı ərazisinə, xaqanlığın süqutundan sonra Vol -
qa Bulqarıstanına yayılmışdır.
Tədqiq etdiyimiz mənbələr göstərir ki, Aster, İştar İ.M.Dyakonovun
gü man etdiyi kimi, qərbi sami kultu (7, 157) olmamışdır. Qərbi samilər
onu özlərindən qabaq Aralıq dənizinin şərq sahillərində yaşayan Kam və
Kuş (17, 73) nəsillərindən mənimsəmiş lər. A.Nakko yazır: – Astarta kultu
Asiyanın dərinliklərində yaranmışdır (12, 94).
Əsli – Astara kultunun tarixi kökləri Xatti panteonunda axtarılmalıdır.
E.ö. III minillikdə Kızıl İrmak çayı boyunda yurd salmış qeyri-ari xattilər
günəş və səhər ilahəsinə Eştan deyirdilər (8, 134, 136, 154).
B.Qroznı yazır: – 1919-cu ildə Kızıl İrmak çayı boyundakı Boğaz köy
kəndindən yeni gil lövhələr tapıldı. Həmin lövhələrin dili Xett dilinə
bənzəmirdi. Ancaq o lövhələrdə çoxlu sözlər vardır ki, Xett sənədlərində
işlənmişdir. Deməli, ari mənşəli xettlər həmin sözləri qeyri-ari mənşəli
xattilərdən mənimsəmişlər (6, 26-27).
Əlimizdə olan mətnlərin tədqiqi göstərir ki, xettlərin bəzi ilahələri kimi
Eştan da Xatti mənşəlidir. Eştan teoniminin kökündə eş –işıq sözü durur.
Tan isə səhər, dan yeri deməkdir.
Əsli – Aster – Astara arilərin və samilərin ilahəsi deyildi. Turan mən -
şəli Kam və Kuş etnoslarının ilahəsi idi. Məlumdur ki, Kənan tayfa itti-
faqı e. ö. 23-cü əsrdə Aralıq dənizinin şərq sahilində samilərlə Kam və
Kuş nəsillərinin qarışması nəticəsində yaranmışdır (12, 94; 17, 73).
İşin elmi nəticəsi. Politeizm dövrünün bir çox mifoloji obrazları min -
il liklər ərzində öz məzmununu dəyişərək xalq yaddaşında mövcud ol muş -
dur. Sonrakı variantı Əsli olan Kənan ilahəsi Aşqli də onlardan biridir.
İşin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, arxaik variantları Aştoret, Astara,
Aşqli olan Əsli ilk dəfə olaraq ilahə kimi tədqiq olunur. Belə bir nəticə
çıxarılır ki, eposlarımızın bir çox bədii obrazları əski dönəmlərdə tarixi-
mifik obrazlar olmuşdur.
İşin tədqiqi əhəmiyyəti. Bu tədqiqat işi bir neçə baxımdan əhəmiyyət-
lidir. İlk öncə ona görə ki, Azərbaycan folkloru ilə qədim Ön Asiya pan-
teonunun genetik bağları öyrənilmişdir. Həmin etnogenetik bağların
araşdırılması Azərbaycan tarixinin və folklorunun bir çox qaranlıq mə -
qam larına aydınlıq gətirəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Бузекул В. Введение в истории Греции. Харьков 1904, 533 с.
2. Вагнер Вильгельм. Очерки по картины древней Греции. М., 1901,
1012 с.
32
2012/
IV
3. Вигуру Ф. Руководство к изучению Библии. т. 1., М., 1897, 533 с.
4. Грець Генрих. История евреев. т 1, Одесса, nəşr ili göstərilməyib, 376 с.
5. Грець Генрих. История евреев. т 2, Одесса, 1907, 384 с.
6. Грозный Б. Хеттские народы и языки. Вестник Древней Истории, №
2 (3), М., 1938, с. 18-33.
7. Дьяконов И.М. Архаические мифы Востока и Запада. М., 1990, 247 с.
8. Иванов И.И. Анатолийские языки Малой Азии. М., 1990. с. 129-160.
9. Иосиф Флавий. Иудейские древности. Ш № 52390, 646 с. (AMEA
Mərkəzi Elmi Kitabxanası).
10. Кеппен Петр. Крымский сборник. СПб., 1837, 409 с.
11. Масперо Г. Ассирия. М., 1916, 295 с.
12. Накко Алексей. Старый Бессарабия. ч 1, Одесса, 1873, son səhifələr
yoxdur (AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası).
13. Рагозина З.А. История Ассирии. СПб., 1902, 500 с.
14. Ренан Эрнст. История Израильского народа. т 1, СПб., nəşr ili yoxdur,
272 с.
15. Родионов В.Г. К образу лебеда в жанрах чувашского фольклора.
Советская тюркология, № 6, Баку, 1983, с. 19-28.
16. Рычков Петр. Опыт Казанской истории. СПб.,1767, 196 с.
17. Трачевский А. Древняя история. СПб., 1889, 433 с.
18. Тураев Б. Остатки финикийской литературы. СПб., 1903, 141 с.
19. Хоренский Моисей. История Армении. ч 1, СПб., 1808, 355 с.
20. Шопен И.И. Кавказ и его обитатели. СПб., 1866, 501 с.
21. Норов Авраам, Путешествии по святой земле в 1835 году. ч 1, СПб.,
1854, 495 с.
22. Иосиф Флавий. Иудейская война. Минск. 1991.
23. Ибн-Хордадбэ. Сведение о Кавказе. СМОМПК, вып. ХХХП,
Тифлис, son səhifələr yoxdur.
24. Клинописные тексты Кюл Тепе в собраниях СССР. пер., ком., и
глоссарий Н.Б.Янковский. М., Наука, 1968, 306 с.
25. Cəfərsoy İlhami. Qədim Ön Asiya panteonunda Əsli və Kərəm kultları.
Folklor və tariximiz. Bakı, 2012.
26. Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. III c, Bakı, Elm, 2012, 596 s.
Rəyçi: F.e.d., prof. Paşa Əfəndiyev
33
2012/
IV
İstanbul Aydın Universitetinin müəllimi
e-mail: jale_coşqun@mail.ru
TÜRK VƏ SLAVYAN SEHRLİ NAĞILLARINDA
TÜRK VƏ SLAVYAN SEHRLİ NAĞILLARINDA
MİFOPOEİK FORMULLAR
MİFOPOEİK FORMULLAR
XÜLASƏ
Məqalə türk və slavyan sehrli nağıllarında mifopoetik formulların tədqiqinə həsr
edilmişdir. Mifopoetik formullara hiperbolalar, metaforalar, o cümlədən rəng və magik
elementlər aid edilir. Bu xüsusiyyətlər sehrli nağılların kökündə ibtidai insanın mifoloji
təsəvvürləri dayanır.
Açar sözlər: türk, slavyan, mifopoetika, formul, nağıl
MYTHOPOETIC FORMULAS IN TURKISH AND SLAVIC
MYTHOPOETIC FORMULAS IN TURKISH AND SLAVIC
FAIRY TALES
FAIRY TALES
SUMMARY
The article is devoted to the mythopoeic formulas in Turkish and Slavic fairy tales.
Mythopoeic formulas include hyperbolic, metaphorical, time and number, color and
magic formulas. The article proves the presence of relations between myth and fairy
tales.
Key words: Turkish, Slavic, mythopoeics, formulas, tales
МИФОПОЭТИЧЕСКИЕ ФОРМУЛЫ В ТЮРКСКИХ И
МИФОПОЭТИЧЕСКИЕ ФОРМУЛЫ В ТЮРКСКИХ И
СЛАВЯНСКИХ СКАЗКАХ
СЛАВЯНСКИХ СКАЗКАХ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена мифопоэтическим формулам в волшебных сказках тюркских
и славянских народов. Мифопоэтическим формулам входят гиперболы, метафоры
и в том числе число, цвет и магические элементы. Этот свойственность дока зы -
вает, что в корне волшебных сказках лежит мифологическое мышление перво быт -
ного человека.
Ключевые слова: Тюрки, славяне, мифопоэтика, формула, сказка
Məsələnin qoyuluşu. Sehrli nağıllarla mifin əlaqəsini bu günə qədər bir
çox folklorşünaslar sübut etməyə çalışmışlar. Folklorşünaslıq elmində bu
problemin həllinə müxtəlif aspektdən yanaşılmış bu isə mif araşdırmaçıları
tərəfindən müxtəlif konsepsiyaların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Qərbi
Avropada olduğu kimi rus, türk, eləcə də Azərbaycan folklorşünaslığında
da bu məsələ daim folklorşünasıq elminin aktual problemlərindən olmuş-
dur. Xüsusilə də bu məsələ ilə bağlı V.Y.Propp, E.M.Meletinski, B.Seyid -
oğlu, N. Boratov, S.Sakaoğlu, Ə.Əs gər, M.Kazımoğlu və s. alimlər xüsusi
tədqiqat işləri həsr etmişlər.
Dostları ilə paylaş: |