Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 seslər normallaşırsa, o zaman stresin qarşısı alınır, onun inki- şafı sona çatır. Əksinə, orqanizm zərərli amillərin təsirini ara- dan qaldıra bilmirsə, onda orqanizmin uyğunlaşma qabiliyyəti azalır, bitki zəifləyir və hətta məhv ola bilir. Stres ətraf mühit amillərinə daxil olub bitkilərin böyümə və inkişafı üçün genetik potensialın ekspresiyasına təsir edir, normal proseslərin getməsini ləngidir və məhsuldarlığı azaldır. Hazırda mühit stres siqnallarının genoma ötürülməsi və genomun bu siqnallara reaksiyası nəticəsində hansı fizioloji və biokimyəvi dəyişikliklərin baş verməsini öyrənmək imkanı verən müasir metodlar işlənib hazırlanmışdır. Hər hansı orqa- nizm hüceyrələrinin xarici mühit siqnallarına cavab verməsi üçün onların bu siqnalları qəbul etməsi və uyğun bir cavaba çevirə bilməsi lazımdır. Bunun üçün də bu hüceyrələrdə qəbul etmə və duyma mexanizmi olmalıdır. Bu siqnalların əksəriy- yəti, bəlkə də hamısı hüceyrə səthində olan plazma membran resoptorları tərəfindən qəbul edilir [42]. 1.1. Quraqlıq stresi Quraqlıq, ümumi anlamda meteoroji bir hadisə olub, bit- kilərin inkişafına mənfi təsir edən yağışsız bir mərhələdir. Ya- ğışsız mərhələnin quraqlıq əmələ gətirməsi torpağın su sax- lama qabiliyyəti və bitkilər tərəfindən həyata keçirilən trans- pirasiya sürəti ilə bağlı olaraq baş verir [237]. Quraqlıq, su qıtlığı və quruma olmaqla iki tipdə mövcud olur [364]. 1. Su qıtlığı – ağızcıqların bağlanmasına və qaz mübadi- ləsinin azalmasına səbəb olan orta səviyyəli su itkisidir. Nisbi su miqdarının təxminən 70%-ə qədərinin qaldığı zəif su qıt- 11 lığına məruz qalan bitkilərdə ağızcıqların bağlanmasından ası- lı olaraq karbon qazının qəbulu zəifləyir. 2. Quruma - metobolizmin və hüceyrə quruluşunun ta- mam pozulmasına və nəticədə enzimlərlə kataliz olunan reak- siyaların dayanmasına səbəb ola biləcək yüksək miqdarda su itkisi kimi qəbul edilir. Qurumaya həssas bitkilərin əksəriyyə- tində, suyun nisbi miqdarının 30%-dən aşağı düşdüyü hallarda vegetativ toxumalar bərpa oluna bilmirlər [367, 368]. Bitkilərdə su qıtlığı, bir qayda olaraq suya olan təlabatın tə- minatdan çox olduğu hallarda yaranır. Su ilə təminat bitkinin kök sistemində, torpağın dərinliklərində saxlanılan suyun miqdarı ilə müəyyən olunur. Suya olan tələbat isə bitkidə transpirasiya və evapo-transpirasiyanın dərəcəsi ilə nizamlanır [287, 288]. 1.2. Bitkilərin quraqlıq stresinə davamlılığı Bitkilərin quraqlıq stresinə davamlılığı onların növündən, genotipindən, su itkisinin dərəcə və müddətindən, inkişaf fa- zasından, yaşından, orqan və hüceyrə tipindən aslı olaraq də- yişir. Bəzi bitkilər su stresinə qarşı olduqca həssas olduqları halda, digərləri bu stresə qarşı tolerantdır. Daha çox su əldə etmək qabiliyyətinə malik olan və sudan daha səmərəli istifa- də edən bitkilər quraqlığa qarşı daha çox müqavimət göstərə bilirlər [142, 393]. Bitki böyümə və inkişafının bütün mərhələlərində su qıt- lığının təsiri altında qala bilir. Müəyyən edilmişdir ki, böyü- yən hüceyrələr su stresinə qarşı daha həssas olurlar. Quraqlıq şəraitində toxumların cücərməsi, rüşeym kökcüyünün inkişafı zəifləyir. Bununla yanaşı, ikincili kök sisteminin formalaş- ması gecikir, ağızcıqlar bağlanır, yarpaqların qocalması və tökülməsi prosesləri sürətlənir. Ağızcıqların bağlanması nəti- 12 cəsində fotosintezin intensivliyi tənəffüs prosesinə nisbətən daha çox azalır. Su stresinin təsiri nəticəsində assimiliyası- yanın balansı pozulur [41]. Quraqlıq şəraitində bitkilərin osmotik təzyiqi aşağı düşür. Su qıtlığı və osmotik təzyiq fərqinin səbəb olduğu quraqlıq stresi amin turşularının birləşərək zülal molekullarına çevril- məsində, zülalın miqdarının azalması və ribonukleaza aktiv- liyində, zülalların hidrolizində və hidrogen-peroksidin miqda- rının artmasında, poliribosomlarda parçalanma kimi bir çox metabolik proseslərdə dəyişikliklərə səbəb olur [277, 278]. Osmotik uyğunlaşma və ya hüceyrələrdə həll olunan mad- dələrin toplandığı, su potensialının azaldığı, lakin hələ turqorun aşağı düşməsinin başlamadığı bir vaxta təsadüf edir. Toxum- larda su potensialının dəyişməsi bütünlükdə osmotik təzyiqin dəyişməsi ilə eyni vaxtda baş verir. Müəyyən edilmişdir ki, quraqlıq stresinin təsiri nəticə- sində bitkilərdə yağların, nişasta və karbohidratların, müxtəlif aşı, efir və s. növ spesifik maddələrin sintezi və toplanması zəifləyir, proteolitik fermentlərin aktivliyi aşağı düşür. Bunun əksinə olaraq, zülalların miqdarı artır. Məsələn, buğda ilə apa- rılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, quraq bölgələrdə becərilən sortlar daha yüksək zülal, yaxşı suvarılan və ya rütubətli böl- gələrdə becərilən sortlar isə yüksək nişasta faizi ilə fərqlənir. Oxşar nəticələr paxlalı bitkilərdə də əldə olunmuşdur. Alınan nəticələr əsasında belə fikir irəli sürmək olar ki, quraq zona- larda bitkilərdə zülalların miqdarının artması həm bitkinin enerji təlabatını ödəmək, həm də zülalların yüksək hidrofillik xüsusiyyəti hesabına su itkisini azaltmaq məqsədi daşıyır. Di- gər tərəfdən, həm yağların və həm də zülalların orqanizmin ehtiyat maddələri olmasına baxmayaraq, zülalların sintezinə daha az su tələb olunur. Nişasta, karbohidrat, yüksək molekul- Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|