Dünya iqtisadiyyatının tarixi
6
tədqiqat prosesinin “azadlığı”na nailolma anlamını daşıyır. Həqiqətən də,
mövcud nəzəri-metodoloji və konseptual yanaşmalarda yer alan
yanılmalardan istifadə edilməsi ən yaxşı halda nəzəri yanılmanın gerçəkliyə
transferindən başqa bir şey olmayacaqdır.
Tarixi-iqtisadi prosesin ən kiçik nüanslarını belə nəzərə almaq imkanı
yaradır.
Dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi genezisi və inkişafında bu və ya
digər dərəcədə rol oynayan amillər çoxluğunun konseptual ümumiləşdiril-
məsinə imkan verir.
Dərsliyin birinci bölməsi “Girişə sözardı”... adı altında verilmişdir.
Girişdə tezis şəklində ifadə etdiklərimizin tarix fəlsəfəsində tarixin nəzəri
dərki ilə bağlı mövcud olan problemlərə müəyyən aydınlıq gətirilməsi
zəruriliyi məhz bu bölmədə öz əksini tapmışdır.
kinci bölmə dünya iqtisadiyyatının tarixinin həm elm, həm də fənn
kimi mahiyyət və məzmun açıqlamasına, eləcə də ümumdünya tarixi-
iqtisadi prosesin dövrlənməsi probleminə həsr edilmiş nəzəri baxışların
müqayisəli təhlilinə, hər bir konkret konseptual yanaşmanın üstün və naqis
cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsinə həsr edilmişdir. Sonrakı bölmələr
birbaşa dünya iqtisadiyyatının genezisi, qərarlaşması və inkişafı prosesinin
məntiqi ardıcıllıqla düzülüşünü özündə əks etdirir.
“Dünya iqtisadiyyatının genezisinəqədərki dövr” – III bölmə ən qədim
və qədim dövrləri, “mənimsəmə” və “istehsal” iqtisadiyyatlarını, erkən və
klassik orta əsrlərə qədər davam edən planetar dəyişikliklər prosesini əhatə
edir.
IV bölmə - “Dünya iqtisadiyyatının genezisi dövrü” son orta əsrlərdən
etibarən böyük əhəmiyyət daşıyan hadisə və prosesləri, real bazarın,
müstəmləkə sisteminin formalaşması, Böyük coğrafi kəşflərin sosial-iqtisadi
nəticələri, ilkin kapital yığımını, sənaye inqilabını və s. ehtiva etmişdir.
Sonrakı iki bölmə dünya iqtisadiyyatının qərarlaşması və inkişafı
dövrlərinə həsr edilmişdir.(“Xidmət” və “informasiya” iqtisadiyyatı).
Dərsliyin əsas aparıcı xətlərindən biri dünyanın Şərq-Qərb bölümündə
nəzərdən keçirilməsi və hər biri üçün tipik olan ayrı-ayrı ölkələrin (hər iki
regionda aparıcı rol oynayan) iqtisadi sistemlərinin təkamülü
xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasından keçir.
Dərslik müasir dünya iqtisadiyyatının inkişaf paradiqmasının tənqidi
və onun yeniləşməsi zəruriliyinin əsaslandırılması, konkret konseptual
baxışların ortalığa qoyulması ilə tamamlanır.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
7
Dərslik iqtisad, hüquq, sosiologiya, politologiya və tarix ixtisası üzrə
təhsil alan tələbələr, magistrlər və doktorantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Eyni zamanda, dərslik geniş oxucu kütləsi üçün də əhəmiyyət kəsb edir.
“Dünya iqtisadiyyatının tarixi” dərsliyi respublikada ilk dəfədir ki, işıq
üzü görür. Dərslik haqqında konstruktiv fikir və tövsiyələrini bildirəcək
hörmətli oxuculara bəri başdan dərin minnətdarlığımızı bildiririk.
Müəlliflər
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
8
I BÖLMƏ
G R ŞƏ
SÖZARDI
I fə
sil. Tarix fə
lsə
fə
si: problemlə
r, mülahizə
lə
r
Tarix fəlsəfəsi – elmin (tarix elminin) mühüm istiqamətlərindən biri
olmaqla ilk dəfə Avropada, intibah dövründə diqqət mərkəzinə gəlmişdir.
“Tarix fəlsəfəsi” terminini elmi dövriyyəyə Volter daxil etmişdir.
“Təsvirçi” tarixlə, yəni yalnız faktların aşkarlanması ilə məşğul olan
tarixlə tarixi prosesin nəzəri konstruksiyası arasında fərqin ilk dəfə ciddi
şəkildə əsaslandırılmasına J.J.Russonun əsərlərində rast gəlinir. Ona
qədərki dövrdə D.Vuko “yeni elmlə (tarix fəlsəfəsi)” əldə edilən “əbədi
ideal tarix” və ayrı-ayrı xalqların empirik tarixi anlamında fərqin möv-
cudluğunu göstərmişdir.
Sistemlilik prizmasından tarixi materialist baxışın əsas müəllifi
K.Marks olmuşdur. XX əsrdə tarix fəlsəfəsinin inkişafı N.Berdyayev,
K.Yaspers, R.Aronun əsərlərində geniş vüsət almışdır. Tarix fəlsəfəsinin
interpretasiyaları sırasında U.Rostou və A.Toynbinin konsepsiyaları daha
populyar mövqe tutur.
P.Qardiner
1
tarix fəlsəfəsinin mahiyyət açıqlanmasına özünəxas
tərzdə yanaşmışdır. Bu anlamda o, iki məsələni fərqləndirməyi təklif
edirdi: “Tarix daxili” və “Tarix haqqında”. Onun fikrincə, tarixçilər
birinci, filosoflar isə ikinci suala cavab verirlər.
Tarix fəlsəfəsi Qərb ölkələrində kifayət qədər populyardır. E.Karr
2
yazırdı ki, tarixin fəlsəfəsinə fikir verməyən tarixçilər.... “....bizim
həyətyanı bağçalarımızda cənnət yaratmağa” çalışanlardır.
Müasir tarix fəlsəfəsi – fəlsəfi biliyin nisbi müstəqil sahəsi olmaqla,
cəmiyyətin inkişafının təbiətdən fərqli keyfiyyət özünəməxsusluğunu
öyrənir.
Tarix fəlsəfəsi 4 əsas problemlə məşğuldur:
1.
Tarixin mənası və istiqaməti.
2.
Cəmiyyətin tipologiyasına metodoloji yanaşmalar.
3.
Tarixin dövrlənməsi kriteriləri.
4.
Tarixi prosesin tərəqqi (inkişaf) kriteriləri.
1
Gardiner P. The nature of Historical Explanation. London., 1965.,
2
Карр. Э. История и факты //Современные тенденции в буржуазной философии и
методологии истории. Ч. 1 и 2.. М., 1969.- С.24.