Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

6

                                                            

tədqiqat  prosesinin  “azadlığı”na  nailolma  anlamını  daşıyır.  Həqiqətən  də, 

mövcud  nəzəri-metodoloji  və  konseptual  yanaşmalarda  yer  alan 

yanılmalardan istifadə edilməsi ən yaxşı halda nəzəri yanılmanın gerçəkliyə 

transferindən başqa bir şey olmayacaqdır. 

Tarixi-iqtisadi prosesin ən kiçik nüanslarını belə nəzərə almaq imkanı 

yaradır. 

Dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi genezisi və inkişafında bu və ya 

digər  dərəcədə  rol  oynayan  amillər  çoxluğunun  konseptual  ümumiləşdiril-

məsinə imkan verir. 

Dərsliyin  birinci  bölməsi  “Girişə  sözardı”...  adı  altında  verilmişdir. 

Girişdə  tezis  şəklində  ifadə  etdiklərimizin  tarix  fəlsəfəsində  tarixin  nəzəri 

dərki  ilə  bağlı  mövcud  olan  problemlərə  müəyyən  aydınlıq  gətirilməsi 

zəruriliyi məhz bu bölmədə öz əksini tapmışdır.  

kinci  bölmə  dünya  iqtisadiyyatının  tarixinin  həm  elm,  həm  də  fənn 

kimi  mahiyyət  və  məzmun  açıqlamasına,  eləcə  də  ümumdünya  tarixi-

iqtisadi  prosesin  dövrlənməsi  probleminə  həsr  edilmiş  nəzəri  baxışların 

müqayisəli təhlilinə, hər bir konkret konseptual yanaşmanın üstün və naqis 

cəhətlərinin  müəyyənləşdirilməsinə  həsr  edilmişdir.  Sonrakı  bölmələr 

birbaşa  dünya  iqtisadiyyatının  genezisi,  qərarlaşması  və  inkişafı  prosesinin 

məntiqi ardıcıllıqla düzülüşünü özündə əks etdirir. 

“Dünya iqtisadiyyatının genezisinəqədərki dövr” – III bölmə ən qədim 

və  qədim  dövrləri,  “mənimsəmə”  və  “istehsal”  iqtisadiyyatlarını,  erkən  və 

klassik orta əsrlərə qədər davam edən planetar dəyişikliklər prosesini əhatə 

edir. 

IV bölmə - “Dünya iqtisadiyyatının genezisi dövrü” son orta əsrlərdən 

etibarən  böyük  əhəmiyyət  daşıyan  hadisə  və  prosesləri,  real  bazarın, 

müstəmləkə sisteminin formalaşması, Böyük coğrafi kəşflərin sosial-iqtisadi 

nəticələri, ilkin kapital yığımını, sənaye inqilabını və s. ehtiva etmişdir. 

Sonrakı  iki  bölmə  dünya  iqtisadiyyatının  qərarlaşması  və  inkişafı 

dövrlərinə həsr edilmişdir.(“Xidmət” və “informasiya” iqtisadiyyatı). 

Dərsliyin əsas aparıcı xətlərindən biri dünyanın Şərq-Qərb bölümündə 

nəzərdən keçirilməsi və hər biri üçün tipik olan  ayrı-ayrı ölkələrin  (hər iki 

regionda  aparıcı  rol  oynayan)  iqtisadi  sistemlərinin  təkamülü 

xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasından keçir. 

Dərslik  müasir  dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  paradiqmasının  tənqidi 

və  onun  yeniləşməsi  zəruriliyinin  əsaslandırılması,  konkret  konseptual 

baxışların ortalığa qoyulması ilə tamamlanır. 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

7

                                                            

Dərslik iqtisad, hüquq, sosiologiya, politologiya və tarix ixtisası üzrə 

təhsil  alan  tələbələr,  magistrlər  və  doktorantlar  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 

Eyni zamanda, dərslik geniş oxucu kütləsi üçün də əhəmiyyət kəsb edir. 

“Dünya iqtisadiyyatının tarixi” dərsliyi respublikada ilk dəfədir ki, işıq 

üzü  görür.  Dərslik  haqqında  konstruktiv  fikir  və  tövsiyələrini  bildirəcək 

hörmətli oxuculara bəri başdan dərin minnətdarlığımızı bildiririk. 

 

Müəlliflər  

 

 

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

8

                                                            

I BÖLMƏ 

 

 G R ŞƏ SÖZARDI 

 

I fəsil.  Tarix fəlsəfəsi: problemlər, mülahizələr 

 

Tarix fəlsəfəsi – elmin (tarix elminin) mühüm istiqamətlərindən biri 

olmaqla ilk dəfə Avropada, intibah dövründə diqqət mərkəzinə gəlmişdir. 

“Tarix  fəlsəfəsi”  terminini  elmi  dövriyyəyə  Volter  daxil  etmişdir. 

“Təsvirçi”  tarixlə,  yəni  yalnız  faktların  aşkarlanması  ilə  məşğul  olan 

tarixlə tarixi prosesin nəzəri konstruksiyası arasında fərqin ilk dəfə ciddi 

şəkildə  əsaslandırılmasına  J.J.Russonun  əsərlərində  rast  gəlinir.  Ona 

qədərki dövrdə D.Vuko  “yeni elmlə  (tarix fəlsəfəsi)”  əldə edilən “əbədi 

ideal  tarix”  və  ayrı-ayrı  xalqların  empirik  tarixi  anlamında  fərqin  möv-

cudluğunu göstərmişdir. 

Sistemlilik  prizmasından  tarixi  materialist  baxışın  əsas  müəllifi 

K.Marks  olmuşdur.  XX  əsrdə  tarix  fəlsəfəsinin  inkişafı  N.Berdyayev, 

K.Yaspers,  R.Aronun  əsərlərində  geniş  vüsət  almışdır.  Tarix  fəlsəfəsinin 

interpretasiyaları  sırasında  U.Rostou  və  A.Toynbinin  konsepsiyaları  daha 

populyar mövqe tutur. 

P.Qardiner

1

  tarix  fəlsəfəsinin  mahiyyət  açıqlanmasına  özünəxas 

tərzdə  yanaşmışdır.  Bu  anlamda  o,  iki  məsələni  fərqləndirməyi  təklif 

edirdi:  “Tarix  daxili”  və  “Tarix  haqqında”.  Onun  fikrincə,  tarixçilər 

birinci, filosoflar isə ikinci suala cavab verirlər. 

Tarix fəlsəfəsi Qərb ölkələrində kifayət qədər populyardır. E.Karr

2

 

yazırdı  ki,  tarixin  fəlsəfəsinə  fikir  verməyən  tarixçilər....  “....bizim 

həyətyanı bağçalarımızda cənnət yaratmağa” çalışanlardır. 

Müasir tarix fəlsəfəsi – fəlsəfi biliyin nisbi müstəqil sahəsi olmaqla, 

cəmiyyətin  inkişafının  təbiətdən  fərqli  keyfiyyət  özünəməxsusluğunu 

öyrənir. 

Tarix fəlsəfəsi 4 əsas problemlə məşğuldur: 

1.

  Tarixin mənası və istiqaməti. 

2.

  Cəmiyyətin tipologiyasına metodoloji yanaşmalar. 

3.

  Tarixin dövrlənməsi kriteriləri. 

4.

  Tarixi prosesin tərəqqi (inkişaf) kriteriləri. 

                                                 

1

 Gardiner P. The nature of Historical Explanation. London., 1965., 

2

 Карр. Э. История и факты //Современные тенденции в буржуазной философии и 

методологии истории. Ч. 1 и 2.. М., 1969.- С.24. 

---