Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

15

                                                            

Tarixin  mənası  probleminə  yanaşmada  dəyərin,  yaxud  məqsədin 

digər  bir  bölgüsü:  obyektiv  və  subyektiv  bölgü  də  mühüm  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

Obyektiv dəyər, yaxud məqsəd: insanın fəaliyyəti, yaxud fəaliyyət-

sizliyindən  asılı  olmayaraq  hadisələrin  təbii  gedişində  həyata  keçir; 

Subyektiv dəyər, yaxud məqsəd ilə elə hadisə və situasiyaları ehtiva edir 

ki, ona çatma yolunda insan düşünülmüş və aktiv fəaliyyət göstərir. 

Sözügedən bölgülərə müvafiq olaraq tarixin mənası problemində 4 

mümkün variant ortalığa çıxır: 

1.

 

Tarix məna yükü daşıyır, belə ki, o, müəyyən dəyərləri əldə 

etməyə imkan verən vasitə kmi çıxış edir. (Məsələn, azadlıq, 

rifah, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı və s.). Bu dəyərlərin əldə 

edilməsi  prosesi  tarixi  inkişafın  nəticəsi  olsa  da,  insanların 

planlarından,  tarixi  dərketmə  qabiliyyətindən,  şüurlu 

fəaliyyətindən asılı deyildir. 

2.

 

Tarixin mənası var, belə ki, onun mövcudluğunun hər anı da 

öz-özlüyündə  dəyərlidir,  eyni  zamanda,  tarixin  daxili 

dəyərliliyi 

insanlardan 

(bu 

dəyərliliyi 

anlayıb-

anlamamalarından asılı olmayaraq) qətiyyən asılı deyildir. 

3.

  Tarix bəşəriyyətin formalaşdırdığı ideallara çatma vasitəsi kimi 

müəyyən məna daşıyır; 

4.

  Tarixin  mənası  var,  belə  ki,  o,  pozitiv  olaraq,  öz-özlüyündə 

dəyərlidir və bu dəyər kənardan deyil, daxilindən qaynaqlanır 

(insanlar tərəfindən). 

Beləliklə,  göründüyü  kimi,  tarixin  mənası  varmı?  -  sualının  daxili 

məntiqi və qoyuluşu dəyişir: 

1.  Tarix  –  öz-özlüyündə  məna  yükü  daşıyır  (1-ci  və  2-ci 

yanaşmalar).  Bu,  insanlardan  və  ümumiyyətlə,  bəşəriyyətdən  asılı 

deyildir,  yaxud həmin mənanın formalaşmasında nə ayrı-ayrı fərdlər, nə 

də  bütövlükdə  bəşəriyyət  iştirak  etmir.  Tarixin  gedişi  əvvəlcədən 

müəyyənləşibdir. 

2. Sonuncu iki yanaşmaya (3-cü və 4-cü yanaşmalar) görə isə tarixi 

mənalandıran insandır. 

P.Tillix  tarixin  mənasını  bütövlükdə  varlığın  mənası  ilə  bağlayır. 

“... Tarixi zaman – bütün digər zaman dəyişmələrini özündə ehtiva edən 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

16

                                                            

zaman  olduğuna  görə  tarixin  mənası...  varlığın  universal  mənası  kimi 

çıxış edir”

12

. 

Elə  buradaca  qeyd  edək  ki,  Tillixin  təsvir  etdiyi  əlaqə  yalnız  və 

yalnız  o  halda  gerçək  məzmun  daşıya  bilər  ki,  tarixə  obyektiv  “don” 

geydirilsin. 

Dünya 

iqtisadiyyatının 

tarixi 

kursunun 

elmi 

statusunu 

müəyyənləşdirən  arqumentlər  sırasında  istinad  edilməsi  zəruri  və 

qaçılmaz  olan  əsas  problem  əks  bağlılığın  “necə”liyindən  birbaşa 

asılılıqdadır. Başqa sözlə, iqtisad elminin tarixlə simbiozundan yaranmış 

elmi  istiqamətlər,  o  cümlədən  dünya  iqtisadiyyatının  tarixi  çərçivəsində 

qarşılıqlı  bağlılığın  xarakteri  əksər  tarixi  dönəmlərdə  nəzər-diqqətdən 

kənarda  qalmışdır.  qtisad  elminin  tarixə  münasibəti  necədir?  -  sualına 

əsaslandırılmış  cavab  (daha  doğrusu  -  cavablar)  verilmiş,  lakin  iqtisad 

elmi  çərçivəsində  tarixin  mənası,  əhəmiyyəti  ilə  bağlı  məsələ  açıq 

qalmışdır.  qtisad  elminin  qlobal  böhranı  fonunda  qeyd  edilən  problem 

xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Yalnız  son  dövrlərdə  bu  məsələ  diqqət 

mərkəzinə gəlmiş və kifayət qədər orijinal yanaşma formalaşdırılmışdır. 

qtisadi  təhlildə  tarixi  hadisələrin  uçotunun  mühümlüyünə  istinadla  irəli 

sürülmüş  konsepsiya  –  inkişafın  əvvəlki  yolundan  asılılıq  konsepsiyası 

adlanır. Hal-hazırda sözügedən konsepsiya son dövrlərdə iqtisad elminin 

ortalığa  qoyduğu  neoevolyusionizm  (yeni  təkamül  nəzəriyyəsi) 

çərçivəsində yer almaqdadır.  lkin olaraq P.Devid

13

 göstərmişdir ki, tarixi 

və  institusional  amillərin  təsiri  altında,  bazar  üçün  daha  əlverişli 

alternativlərin  olmasına  baxmayaraq,  qeyri-effektiv  texnologiyaların 

bazar seçimi (təkamül prosesində) tamamilə mümkündür. 

Sonrakı  müddət  ərzində  həmin  ideya  B.Artur

14

  tərəfindən  daha 

ciddi riyazi formada inkişaf etdirilmişdir. Artur belə bir tezis irəli sürdü 

ki,  tarix  o  halda  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir  ki,  orada  iqtisadiyyatın 

texnoloji inkişafı çox kiçik, elə bir əhəmiyyəti olmayan hadisələrdən asılı 

olur. Bu da istənilən  etibarlılıq dərəcəsi ilə bazar bölgüsünü əvvəlcədən 

müəyyənləşdirməni (öngörməni) mümkünsüzləşdirir. Qeyd edilən tezisin 

daxili  məntiqi  ilə  hərəkət  etsək,  onda  belə  alınır  ki,  iqtisadi  gələcəyin 

öngörməsində həm nəzəri, həm də praktiki hədlər mövcuddur.Yəni, heç 

                                                 

12

 Тиллих П. История и Царство Божие// Философия истории. Антoлогия. М., 

1995.- С.236 

13

 David P.A. Clio and the Economics of QWERTY// The American Review. VOL/75, 

N2, p.332-337 

14

 Arthur W.B.  ncreasing Returns and Path Dependence in the Economy. Ann Arbor: 

The University of Michiqan Press., 1994. 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

17

                                                            

bir  halda  elmi  təfəkkürün,  empirik  təcrübənin  hüdudsuzluğundan 

danışmaq  mümkün  deyildir.  Konsepsiyada  əvvəlki  inkişaf  yolundan 

asılılıq iki istiqamətdə nəzərdən keçirilir: 

1.

 

Pozitiv: Əvvəlki inkişaf yolundan asılı olan proseslər mənfi 

“yüklüdür”  -  əvvəl  mövcud  olmuş  proseslərin  istisnalar 

sinfinə aiddir. Bu halda sistemin inkişaf tarixi üçün ayrı-ayrı 

detallar heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. 

2.

 

Neqativ:  öz  keçmişindən  “təmizlənmək”  qabiliyyəti 

olmayan  proseslər  nəticə  etibarilə  əvvəlki  inkişaf  yolundan 

asılılıq doğurur. 

Yəni  əvvəlki  inkşaf  yolundan  asılılıq  prosesinin  “məzmun” 

dəqiqləşdirilməsi  üçün  təsadüfi  proseslərin  və  dinamik  sistemin  xarak-

terik  cəhətlərinin  təhlili  əsasında  nəzəri-məhdudlaşdırıcı  model 

qurulmalıdır. 

Beləliklə, ilkin interpretasiya (Devid-Artur) çərçivəsində sözügedən 

konsepsiya: 1) tarixin əhəmiyyəti olduğunu təsbit edir; 2) qeyri-effektiv 

texnologiya  və  institutların  seçiminin  önlənməsi  prizmasından 

iqtisadiyyatda  “qapanma”  effekti  yarada  biləcək  hadisələrin  əvvəlcədən 

müəyyənləşdirilməsinin  qeyri-mümkünlüyünü  ortalığa  qoyur;  3)  yanlış 

seçimdən  qorunmanın  mümkünlüyünü  “əhəmiyyətsiz  tarixi  hadisələrlə” 

bağlayır  (yəni,  elə  hadisələr  ki,  standart  təhlil  prosesində  ümumiyyətlə 

nəzərə alınmır). 

Bununla  belə,  əvvəlki  inkişaf  yolundan  asılılıq  konsepsiyasının 

digər interpretasiyaları da mövcuddur. 

Neoklassizmə  söykənən  tədqiqatçılar  (Leyboviç,  Marqulis)

15

 

əvvəlki  inkişaf  yolundan  asılılıq  fenomeninin  üç  dərəcədən  ibarət 

təsnifatını verirlər: 

1.

  Birinci  dərəcə:  Seçilən  yolun  keyfiyyətinin  qərar  qəbul 

edildiyi 

anda 

müəyyənləşdirilməsi 

mümkün 

deyil 

(anlaşılmazdır).  Yalnız  sonralar  anlaşılır  ki,  bəzi  alternativ 

yollar daha çox fayda verə bilərdi. 

2.

  kinci  dərəcə:  nformasiyanın  natamamlığı  ucbatından 

seçilmiş  effektiv  yol  yaxud  qəbul  edilmiş  effektiv  qərar 

retrospektiv planda effektiv olmaya bilər. 

3.

  Üçüncü dərəcə:  lkin şərtlərdə həssas asılılıq qeyri-effektiv 

nəticə  ilə  sonuclana  bilər,  lakin  bu  nəticə  verilən  şəraitdə 

                                                 

15

 Liebowitz S.J. Marqolis S.E. Path Dependence,Lock-in, and History/ Journal of Law, 

Economics and Organization VOL II N1. 1995, pp.205-226. 

---