Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
20
Bu qanunların yoxluğu həm də onunla əsaslandırıla bilər ki, əvvəla, tarixi tədqiqatın predmeti həmişə “yarımçıq” xarakter daşıyır, yəni “tükənən” deyil; ikincisi, tarixin hər hansı bir dövrünə yanaşmada vahid mövqe yoxdur. Beləliklə, tarix ümumi ilə deyil, təkcə ilə, spesifik olanla məşğuldur. Yalnız tarix ayrıca götürülmüş hadisələrin (hadisənin) səbəbiyyətlə izahını verir. Nəzəri elmlərdə bu qəbildən olan səbəbiyyət izahı digər bir məqsədə - universal qanunların yoxlanılmasına xidmət edir. Tarixi qanunların mövcudluğunu ehtiva edən konsepsiyanı K.Popper “tarixçilik”(историцизм) adlandırır. “...
Tarixçilik metafizikası... insanı məsuliyyət yükündən azad edir”. 20
hansısa hadisələr mütləq baş verəcək, onda həmin hadisələrlə mübarizə aparmaq mənasızlaşır. K.Popperin fikrincə, tarixçilik ssientizmin növ müxtəlifliyindən başqa bir şey deyildir. O mənada ki, tarixçilik də ssientizm kimi təbiətşünaslıq elmlərinin metodlarını ictimai elmlər sferasına “daşıyır”. Tarix – unikal hadisələrin növbələşməsini özündə ehtiva edir. Eyni hadisənin təkrar baş verməsi mümkünsüzdür və buna görə də tarixin qanunlarından danışmaq yersizdir. Qeyd edilən mövqe hələ XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində formalaşmışdır.(Q.Rikkert, V.Vindelband, V.Diltey və s.).
K.Yaspers yazırdı ki, “… Əgər biz tarixin ümumi qanunlarını aşkarlayırıqsa, onda tarixin özü bizim şüurumuzdan kənarda qalır. Zira, tarix özünün individual simasında təkrarolunmazdır”. 21
Bununla belə, məlum həqiqətdir ki, tarixi inkişafın universal qanunların yoxluğu heç də o anlama gəlmir ki, tarixdə səbəbiyyət bağlılığı yoxdur və müəyyən təmayülləri, yaxud inkişaf yolunu müəyyənləşdirmək mümkünsüzdür. Tarixdə səbəbiyyət prinsipi fəaliyyət göstərir. Heç nə səbəbsiz baş verə bilməz. Lakin səbəbiyyət prinsipinin mövcudluğu heç də tarixi qanunların mövcudluğunu ehtiva etmir. Bu anlamda tarixi hadisələr arasında səbəbiyyət bağlılığının aşkarlanması tarix elminin əsas vəzifələrindən biridir.
20 Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.II, М.1993.- С.34 21 Ясперс К.Истоки истории и ее цель. Вып.2. M., 1994.- С.150 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
21
Digər tərəfdən, müəyyən zaman kəsiyində hər hansı bir cəmiyyətin in- kişaf təmayüllərinin aşkarlanması da tarix elminin mühüm vəzifələri sırasın- dadır. Elə buradaca, qeyd edək ki, bir çox hallarda təmayül = qanun eyniyyətinə rast gəlinir. Çılpaq yanılmadan başqa bir şey deyildir. Hər şeydən əvvəl, elmi qanun – universal təsbitdir, onun ümumi formasıdır. Təmayül isə universal yox, ekzistensialdır. Təmayül – müəyyən məkan və zaman çərçivəsində hansısa dəyişikliklərin istiqamətini ehtiva edir. Əgər, qanun həmişə və hər yerdə fəaliyyətdədirsə, təmayül konkret zaman kəsiyində mövcuddur və onun mövcudluğu hüdudsuz deyildir. Bu baxımdan ən tipik yanılmalardan biri ondan ibarətdir ki, “indi” mövcud olan təmayülü gələcəyə və keçmişə aid edirlər. Artıq elmə məlum olan tarixi proseslərin səbəbləri problemi – tarix fəlsəfəsində mərkəzi problemlərdən biri kimi çıxış edir. Daha konkret şəkildə ifadə etsək, söhbət determinizm və indeterminizm, yaxud qanunauyğunluq və təsadüfilik arasında seçimdən gedir. Məlumdur ki, intibah dövründə tarixi qanunauyğunluğun primatlığı tam şəkildə ortada idi. Sonrakı dövrlərdə determinist yanaşmanın məşhur tərəfdarları (A. de Tokvil, K.Marks, M.Veber və s.) təsadüfiliyi ümumiyyətlə tarixi təfəkkürün periferiyasına sıxışdırmağa çalışmış, onu elmi tarixin çərçivəsindən kənara çıxarmağa cəhd etmişlər. Son onilliklər ərizndə struktur tarix məktəbi də həmin istiqamətdə fəlaiyyət göstərmişdir. Bu məktəb belə bir qənaətdən çıxış edir ki, insan fəaliyyətinin “görünən” tarixinin əsasında latent tarixi proseslər (demoqrafik dəyişikliklər, iqtisadi strukturlar, dəyər yönlənməsi) dayanır və həqiqətən də, mühüm tarixi hadisələr təsadüfdən deyil, struktur transformasiyadan asılı olaraq baş vermişdir. Qanunauyğunluğun hökmran mövqeləri (elmi fikirdə) “zəbt” etməsinə baxmayaraq, təsadüfilik heç vaxt tarixin sərhədlərindən kənara çıxmamışdır. Təsadüf – tarixi əsaslandırmanın üsulu kimi qalmaqdadır. Təsadüfilik problematikası müasir ənənəviçilərin əsərlərində yer almaqdadır. Tarixi ənənəviçilər sistemli tədqiqatların, təkamül sxemlərinin, abstraksiya və ümumiləşdirmələrin əleyhinədirlər. Hər bir tarixi hadisənin unikallığını təsbit etməklə, onun, yəni tarixin interpretasiyasında təsadüfi olanın və gözlənilməzin əsas rol oynadığı qənaətindədirlər. Ənənəviçilərin fikrincə, determinizm – tarixin əsas fiquru olan insanın azadlığını inkar edir. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|