Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
41
Şə
Keçid dövrünün özünəxas olan qanunları varmı? Həmçinin, fərz etsək ki, iqtisadiyyatın qərarlaşması qanunları tarixi faktlardır və buna görə də tarixi hadisələrin dəyişməsinə uyğun olaraq, dəyişirlər, onda belə alınır ki, heç bir dəyişikliyə məruz qalmayan dövrlərin mövcudluğu haqqındakı təsbitlə ziddiyyət yaranacaqdır. 8. Sosial və iqtisadi təkamülün tarixi təmayülləri (ələlxüsus, yaxın keçmişdə) gələcəkdə də olacaqdır. Buna görə də, keçmişin öyrənilməsi gələcəkdə baş verəcək hadisələrin xarakterini indidən anlama imkanı verir. Qeyd edilən ehkamçı yanaşmaya bir neçə istiqamətdən baxmaq olar: − “.... Cari epoxa” konsepsiyasının yanlış dərki; Yaxın keçmişdə olanların mexaniki şəkildə cari duruma aid edilməsi yanlışlıqdır. Müəyyən zaman çərçivəsində hansısa dövrü “indi” kimi qəbul ediriksə, deməli, hansısa problemə münasibətdə bu dövr ərzində şərtlərin sabit qaldığını nəzərdə tuturuq. Buna görə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
42
də fəaliyyətin müxtəlif istiqamətlərində “indi”nin konsepsiyası müxtəlif cür təzahür edir 39 . Eyni zamanda, bu sabitliyin nə qədər sürəcəyi və gələcəyin hansı zaman intervalını əhatə etməyin lazım gəldiyi heç vaxt dəqiq müəyyən edilə bilməz. Bu aspektdə irəli sürülən fikirlərdə, deyimlərdə bir ehtimal elementi olmalıdır: Dünən vəziyyət belə idi, gözləyirik ki, hələ bir müddət həmin vəziyyətdə dəyişiklik baş verməyəcəkdir. − Konkret iqtisadi siyasətin gələcəkdə nələrə gətirib çıxaracağını indidən qiymətləndirmək mümkün deyildir. Belə ki, söhbət istənilən halda keçmişdən gedir, yəni biz keçmişin tarixini araşdırırıq, “gələcəyin” yox! Bu baxımdan yalnız bir ehtimal irəli sürmək mümkündür ki, bugünkü şərtlər kompleksinin dəyişməyəcəyi, sabit qalacağı halda gələcəkdə olacağı gözlənilənlər bugünkü situasiyadan o qədər
də fərqlənməyəcəkdir. Lakin əsas problem də məhz ondadır ki, bu şərtlərin dəyişməyəcəyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümkünsüzdür. Tarixilik (istorizm) – dəyişikliyin nə vaxt baş verəcəyini bilmir. O, yalnız keçmişdəki təmayüllərdən danışır. Bunun avtomatik olaraq gələcəyə aid edilməsi yalnışlıqdır. Fələsəfi fikir təmayülünün metafizik təsəvvürlərini bir tərəfə qoyaraq L.Mizes yazır ki, “... Biz başa düşməliyik ki, təmayüllər dəyişə bilərlər... keçmişdə dəyişənlər gələcəkdə də dəyişmə iqtidarındadırlar” 40 .
kəsin anlaya biləcəyi mövqedən çıxış edir. Bu problemə insan fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən yanaşılır. Tezisin mahiyyəti son dərəcə anlaşıqlıdır: Həyat şəraitinin yaxşılaşmasına yönələn hərəkət-tərəqqidir. Əlbəttə, unutmaq olmaz ki, proses – obyektiv olaraq dərkedilən, tərəqqi isə - subyekt qiymətləndirilən konseptlərdir.... Lakin iqtisadi nöqteyi-nəzərdən məsələnin başqa cür qoyuluşu da ola bilməz. Tarixi hadisələrin qiymətləndirilməsində “tarixi hissin” qabarıq şəkildə ifadə edilməsinə (elmi tədqiqatda) canatma, sırf iqtisadi anlamda yanılmadan başqa bir şey deyildir. Başqa sözlə, tarixi hadisənin düzgün qiymətləndirilməsi yalnız və yalnız həmin hadisənin baş verdiyi tarixi situasiyadan çıxış etməklə ortalığa qoyula bilməz. Məsələn, Qədim Roma imperiyasında iqtisadi situasiyanı yaxşılaşdırmaq mümkün idimi? Yaxud
39 Мизес Л. Человеческая деятельность. M., 1992.- С. 97 40 Mises l. Planning form Freedom. South Holland, III., 1952., p.163-169. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
43
orta əsrlərdə Asiyada baş verən kütləvi yoxsulluq nədən qaynaqlanmışdır? - sualına həmin dövrün tarixi məzmununa istinadla cavab vermək kifayət qədər müşkül məsələdir. Amma iqtisad elminin gerçəkliyi şübhə doğurmayan müddəalarına əsasən hər iki hadisəni dəyərləndirmək mümkündür. Belə ki, əgər Roma imperatoru yüksək qiymət siyasətini yerinə yetirməsə, o cümlədən pulların xarab edilməsi ilə məşğul olmasaydı situasiya tamamilə başqa məzmun daşıyacaqdı. Yaxud Asiya hökmdarları hüquqi və konstitusion sistem tətbiq etməklə kapital yığımı prosesinə şərait yaratsaydılar, kütləvi yoxsulluğu önləmək mümkün ola bilərdi. Bununla yanaşı, tarixi hadisələrin iqtisadi məzmununun dəyərləndirilməsi, bir sistemli anlayış olmaq etibarilə kifayət qədər problematikdir. Məsələn, 1929-33-cü illər böhranının nəticələrinin aradan qaldırılması Keynsin nəzəriyyəsindən istifadə edilməklə baş tutduğunun gerçək həqiqət olduğunu birmənalı şəkildə söyləmək mümkün deyildir. Bu halda iqtisadi həqiqət öz “həqiqiliyini” təkrar verifikasiyada (falsifikasionizmə münasibətdə də analoji məzmun daşıyır) sübuta yetirməlidir. Lakin təkrar verifikasiyanın aparılması mümkünsüzdür. Belə ki, bunun üçün gərək həmin dövr bütün təfərrüatları ilə bərpa edilsin ki, bu da tamamilə qeyri-realdır. Tarix və iqtisad elminin sintezinin “çat” verdiyi əsas məqamlardan biri tarixi təcrübəyə münasibət məsələsidir. Aydındır ki, tarixi təcrübəyə istinadla müxtəlif fəaliyyət üsullarının və eləcə də, ictimai institutların ortalığa qoyduğu nəticədən nəinki planetar miqyasda, hətta ayrıca götürülmüş bir region çərçivəsində qəbul edilə biləcək ümumi qaydalar, ümumi yanaşma tərzi formalaşdırmaq mümkün deyildir. Amma bu qənaət heç də o anlama gəlmir ki, tarix heç nəyi öyrətmir. Məsələnin qoyuluşu, sadəcə olaraq tarixi prosesin məzmun identikliyini yaradanlara münasibətdə qəlizləşir. Məsələn, tarix yox, iqtisad elmi xüsusi mülkiyyətin hansı rol oynadığını (sivilizasiyanın inkişafı prosesində) rasional şəkildə şərh etmək iqtidarındadır. Əlbəttə, əgər qeyd olunan məsələ “xalis” tarixi müstəviyə keçirilirsə (tarixilik konsepsiyası bu mövqedədir) onda, təbiidir ki, tarixdən heç bir örnək əldə edilə bilməz. Dünya iqtisadiyyatının tarixi rakursunda tarixi prosesin real məzmunu onun iqtisadi determinantları əsasında formalaşır. Yəni tarixin mənası (qeyd edilən aspektdən) iqtisadi mahiyyətdə olanların formalaşdırdığı məna kimi çıxış edir. Bu baxımdan tarixin mənasının anlaşılması bir proses olmaq etibarilə sonsuzluğa qədər uzana bilər. Belə ki, hər bir konkret tarixi situasiyada ötüb-keçənlərin qiymətləndirilməsi həmin situasiyanı “yaradan”ların subyektiv baxışlarına şamil edilir.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|