Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Empirik Keçid dövrü Ontoloji
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
38
Şə
Elmin formalaşması və inkişafı prosesinə paralel olaraq kateqorial aparat təşəkkül tapmış, elmin predmeti, əhatə dairəsi və tədqiq sahəsi müəyyənləşmişdir. Son 2 əsr ərzində elmin adı bir neçə dəfə dəyişmişdir. lkin olaraq “ qtisadi tarix” adlanmış və ayrı –ayrı ölkələrin iqtisadi tarixi kimi
qəbul edilmişdir. (“ ngiltərənin iqtisadi tarixi”). Tədricən tədqiqat oblastı genişlənməyə başlamış, daha iri regionların, məsələn, Avropanın iqtisadi tarixi, sonralar isə bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının tarixi-xronoloji inkişaf prosesini əhatə etmiş və yekun olaraq “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” adlanmışdı. Ümumiyyətlə, tarixi-iqtisadiyyatın bir elm sferası kimi müasir tipologiyasını aşağıdakı əlamətlər üzrə vermək olar (şəkil 2.1). §2.2. Sintezin “qırılma” nöqtələri
Tarixilik (istorizm) rasionalizmə cavab reaksiyası kimi XVIII əsrin sonunda meydana gəlmişdir. Bu yanaşma çərçivəsində zəka-ənənələrin nüfuzu və ötən əsrlərin müdrikliyi ilə əvəzlənir. lkin variantda mühafizəkar mövqedə dayanan tarixilik konsepsiyası sonralar siyasi yönümünü dəyişmiş, kapitalizmi və azad ticarəti əsas “şər” anlayışları kimi qəbul etmişdir. Bəri başdan, qeyd etmək lazımdır ki, tarixiliyin tarixlə eyniləşdirilməsi yanlışlıqdır. Tarixilik – enistemoloji doktrina olmaqla keçmişə ona görə nəzər salır ki, gələcək haqqında fikir bildirsin. Eyni zamanda, bu konsepsiyanın bəzi tərəfdarları belə bir qənaətdədirlər ki, tarix – insan fəaliyyətinin öyrənilməsinin yeganə üsuludur və buna görə də insan fəaliyyətinin ümumi nəzəri elminə heç bir ehtiyac yoxdur. Digərləri tarixin elmi statusuna şübhə ilə yanaşır, nə qədər paradoksal səslənsə də, pozitivzm fəlsəfəsinin müddəalarından yararlanmaqla yeni elm formalaşdırmağa çağırırlar. Yeni elm – tarixi təcrübəni araşdırmaqla tarixi təkamülün və “dinamik” dəyişikliklərin qanunlarını ortalığa qoymalıdır. Ümumiyyətlə, tarixliyin əsas məqsədi rasionalizm fəlsəfəsi və iqtisad elminin birmənalı inkarına nail olmaqdan ibarətdir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
39
Tarixiliyin əksər istiqamətləri, o cümlədən alman və Britaniya tarixi məktəbləri, amerikan institusionalizmi və s. iqtisad elmini – yumşaq şəkildə ifadə etsək – qəbul etmirlər. Qarşılıqlı münasibətlərdə “qırılma” nöqtələrini (tarixçilərin mövqeyindən) aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: 1. qtisad elminin teoremləri – aprior mühakimənin məhsulu olduğuna görə məzmunsuzdur. Yalnız tarixi təcrübə real məzmunlu iqtisad elmini formalaşdıra bilər. Bununla belə, tarixilik konsepsiyası “unudur” ki, tarixi təcrübə həmişə çoxlu sayda elementlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşan mürəkkəb hadisələrin təcrübəsidir. Belə təcrübədən konkret “fakt” əldə etmək son dərəcə problematik bir məsələdir. qtisadi müstəvidə faktlar – istisnasız olaraq – nəzəri “yüklü”dürlər. Bu mənada tarixi faktların interpretasiyası konkret teorem çərçivəsində mümkündür. Tarixi faktlar özləri-özlərini şəhr etmək iqtidarında deyildir. Başqa sözlə, iqtisad elmi və tarixilik arasındakı ziddiyyət faktlara münasibətdə deyil, onların interpretasiyasındadır. 2. qtisadçıların iqtisadi qanun adlandırdıqları məfhum əslində prinsiplərdən başqa bir şey deyildir və epoxal keçidlərdə mütləq şəkildə dəyişilməyə məruz qalırlar. Başqa sözlə, bu prinsiplər yalnız kapitalizm üçün doğrudur, sosializmə keçidlə öz mahiyyətlərini dəyişirlər: xərclər və mənfəət kateqoriyaları kimi. Mənfəət xatirinə istehsal istehlak xatirinə istehsalla əvəz olunan kimi bu kateqoriyalar əhəmiyyətsizləşəcəklər. Bu tezisin də rasional elmi yozumu yoxdur. Belə ki, xərclər – hər hansı bir hadisənin özünəxas xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, insan fəaliyyətinin istənilən növündə vaz keçilməz element kimi çıxış edir. Xərc - əslində əldə edilməsi istənilən şeyin dəyəridir. Yaxud həmin şeyin qiymətidir. Xərcsiz əldə olunan şey iqtisadi nemət hesab olunmur və bu anlamda da iqtisad elminin maraq dairəsindən kənardadır. Analoji olaraq mənfəətlə də bağlı yanaşmanın yalnışlığı üzə çıxarıla bilər. Mənfəət – şeyin yüksək dəyərliliyi ilə onun yaranması dəyərliliyi arasındaki fərqdir. Əks-situasiyada mənfəət itkilərlə əvəzlənir. Aydındır ki, istənilən iqtisadi fəaliyyət növü itkilərə istiqamətlənə bilməz – bu, sadəcə olaraq nonsensdir. Buna görə də, kapitalizmin hansı quruluşla əvəzlənəcəyindən (əvəzlənəcəkmi?), yüksək mənəvi-etik normaların, ədalət Dünya iqtisadiyyatının tarixi
40
prinsipinin hansı miqyasda qərarlaşacağından asılı olmayaraq, xərclər və mənfəət kateqoriyaları mövcud olacaqdır. 3. qtisad elminin əsas səhvi insanı yalnız maddi rifaha can atan eqoist kimi səciyyələndirməsidir. 4. Tarixiliyin fundamental tezisi ondan ibarətdir ki, təbiətşünaslıq elmləri, riyaziyyat və məntiq istisna olmaqla, tarixdən qeyri heç bir bilik mənbəyi yoxdur. Belə ki, insan fəaliyyəti sferasında qarşılıqlı əlaqələrin requlyarlığı və hadisələrin ardıcıllığı yoxdur. Deməli, iqtisad elminin mövcudluğu, eləcə də iqtisadi qanunların aşkarlanması mənasızdır. Yeganə gerçək metod – tarixi metoddur. 5. Həqiqi olan iqtisad elmi deyil, iqtisadi tarixdir. Bununla yanaşı, iqtisadi nəzəriyyə olmadan iqtisadi tarixin necə, hansı yolla interpretasiyasını vermək olar? Sualına susmaqla cavab verirlər. 6. Tarixi təcrübədən aposteriori olaraq qanunları formalaşdırmaq mümkündür ki, bunun da əsasında yeni elmlər – sosial fizika, yaxud institusional iqtisadiyyat yaranar. 7. Tarixçilər (periodalistlər) tarixi hadisələrin gedişini iqtisadi qanunların xarakteristikasından çıxış etməklə müxtəlif dövrlərə ayırırlar. Onların fikrincə, məhz bu qanunlar hər bir dövrün iqtisadi məzmununu formalaşdırır. Beləliklə, qapalı dairə alınır. qtisadi tarixin dövrlənməsi üçün hər bir dövrdə fəaliyyətdə olan iqtisadi qanunları araşdırmaq lazım gəlir. Eyni zamanda, həmin qanunların aşkarlanması isə yalnız digər dövrlərdə baş verən hadisələri nəzərə almadan məhz həmin dövrün araşdırılması nəticəsində mümkündür. Tarixçilərin məntiqi ilə davam etsək, onda tarixin gedişi aşağıdakı məzmun kəsb edəcəkdir: iqtisadi təkamülün mərhələləri (müxtəlif tarixi dövrlər) bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edir və hər bir mərhələdə özünəxas olan iqtisadi qanunlar sabit, dəyişməz qalır. Bir mərhələdən digərinə keçid haqqında isə heç nə deyilmir. Əgər nəzərə alsaq ki, dövrlənmə - “göz qırpımında” baş vermir, yəni müəyyən zaman intervalını əhatə edir, onda kifayət qədər maraqlı suallarla qarşılaşacağıq: Bu keçid dövründə nə baş verir, yaxud hansı iqtisadi qanun fəaliyyət göstərir?
Keçid dövrü Ontoloji Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|