Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
9
Tarix fəlsəfəsinin bir elm sahəsi kimi geniş vüsət almasına baxmayaraq, sadalanan problemin heç biri üzrə vahid yanaşma yoxdur. Qeyd edilən yönümdə irəli sürülmüş baxışlar o qədər polyardır ki, onlar arasında hansısa bir kəsişmə nöqtəsi tapmaq prinsipial olaraq mümkün deyildir. Belə ki, filosofların bir qrupu tarixin mənasının olduğunu əsaslandırmağa çalışır, digər qrup isə ümumiyyətlə, inkar mövqeyində dayanır. Yaxud, bəzi müəlliflər tarixi qanunları qəbul edir, digərləri isə bunu nonsens adlandırırlar. Ziddiyyətli situasiya artıq elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, hətta “tarixi prosesin hərəkətverici qüvvəsi nədir” - sualına belə ən müxtəlif cavablar verilir. “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” kursu üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etdiklərini nəzərə alaraq yuxarıda sadalanan problemlər üzrə bu günə qədər formalaşmış yanaşmaların panoramını verməyi məqəsədəuyğun hesab edirik.
Bəri başdan qeyd edək ki, cəmiyyətin haradan gəlib hara getdiyini, yaxud tarixi prosesin istiqamətini (yönümlülüyünü) xüsusi araşdırmağa ehtiyac yoxdur. O mənada ki, yönümlülük sabit deyil, dinamikdir, dəyişkəndir və hər bir tarixi dövrdə o dövrün gerçəkliklərindən çıxış etməklə
formalaşır. Yəni,
birdəfəlik həll
edilən, birdəfəlik müəyyənləşdirilən deyildir. 1. Antik fəlsəfədə problemə ikili baxış mövcud olmuşdur: - Sivilizasiya inkişaf etdikdə cəmiyyət “çürüyür”. Tarixi proses “qızıl əsrindən ” “gümüş əsrinə”, oradan isə “dəmir əsrinə” keçir. - “Dövriyyə nəzəriyyəsi”nin ilkin variantı Heraklit tərəfindən irəli sürülmüşdür . Tarixi proses əbədi alov kimidir – gah sönür, gah da yeni güvvə ilə yenidən alovlanır. “Dövriyyə nəzəriyyəsi”nin müəllifləri sırasında Aristoteli, D.Vukonu, O.Şpenqleri, A.Toynbini və digərlərini göstərmək olar. 2. Tarixi – inkişaf kimi, cəmiyyətin ibtidaidən aliyə, ibtidai həyat tərzindən daha təkmil səviyyəyə yüksəlişi kimi şərh edən nəzəriyyələr (Kondorse, Tyurqo, .Kant, V.Hegel, K.Marks). Marksist yanaşma belə bir mövqedən çıxış edir ki, tarixin müəyyənləşmiş məqsədi və deməli, mənası var: məqsəd – “azadlığın hökmranlığına” nail olmaqdır ki, bu-
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
10
nun üçün də xüsusi mülkiyyət aradan qaldırılmalı və sinifsiz cəmiyyət qurulmalıdır. A.Toynbi marksist ruhu... yəhudi ruhu adlandırır. Belə ki, ... Marks Yahvanın (yəhudi Allahı) yerinə “tarixi zərurət” ilahəsini, yəhudilərin yerinə - müasir proletariatı qoymuş, peyğəmbərin hakimiyyətini isə proletariat diktaturası kimi təsvir etmişdir. 3
Ümumdünya tarixi prosesin vahidliyini irəli sürən yanaşmalar (A.Avqustin). Teoloji xarakter daşıyan baxışa görə tarix sa peyğəmbərin dünyaya gəlməsindən başlanır və axirətlə başa çatacaqdır. 4. Tarixin mənasını təbii zərurətlə, yəni səbəb-nəticə əlaqələrinin daimi təkrarlanması ilə bağlayan yanaşmalar (D.Vuko).Vukonun fikrincə, bütün xalqlar eyni yolu keçirlər. Başqa sözlə, hər bir xalqa münasibətdə tarixi prosesin 3 epoxası olub: lahi; qəhraəmanlıq; insanlıq; hansı ki, bəşəriyyətin uşaqlıq, gənclik və yetkinlik səviyyələrinə uyğundur. Və qeyd edilən dairə birdəfəlik qapanmır. Proses başa çatdıqdan sonra yeni proses başlanır – həmin mərhələlər yenidən keçilir. 5. ntibah dövründə (XVIII əsr) tarixin mənası insan zəkasının tərəqqisi ilə əlaqələndirilirdi. Buna adekvat olaraq bəşəriyyətin tarixi həmin tərəqqinin mərhələləri üzrə hərəkət kimi qəbul edilirdi. Cəmiyyətin tərəqqisi həqiqətə və xoşbəxtliyə doğru hərəkətdir (Kondore). 6. Tarixilik (историцизм) prinsipi ( .Qerder, V.Hegel). Hegel iki əsas prinsipi qəbul edirdi: - Tarixin substansionallığı; tarixin əsas substansiyası zəkadır və zəka – hüdudsuz gücə malikdir; - Tarixi prosesin bütövlüyü (tamlığı) və məqsədəmüvafiqliyi; Ümumdünya tarixinin son məqsədi – ruhun öz azadlığını dərketməsidir. Marksizmdə “tarixilik” (историзм) “tarixiçiliyə” (историцизм) çevrilir. Prinsipin real mahiyyəti kardinal şəkildə dəyişir və cəmiyyətin və tarixin materialist dərkinə yönəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, filosofların böyük əksəriyyəti “tarixilik” prinsipini ya qismən, ya da bütövlükdə inkar edirlər (P.Rikket, V.Vindelband, K.Yaspers və s.) K.Yaspers insanlar tərəfindən fəaliyyətin
3 Toynbe A.J. A.Study of History. L., 1936, p. 178 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
11
əsas oriyentləri keyfiyyətində irəli sürülən subyektiv xarici dəyərləri, yaxud məqsədləri aşağıdaki kimi sistemləşdirir: 1. Sivilizasiya və insanın humanistləşməsi; Məqsəd – özü tarixidir. 2. Azadlıq və azadlığın dərki: 3. nsanın böyüklüyü, ruhi yaradıcılıq mədəniyyətin ictimai həyata gətirilməsi, dahinin yaradıcılığı; 4. Varlığın insanda aşkarlanması, ilahiyyatın aşkarlanması. Yaspers qeyd edir ki, bu məqsədlər universaldır və hər bir tarixi epoxada həyata keçirilə bilər və qismən də keçirilir. 4 Bu aspektdən K.Popperin tənqidi daha səciyyəvidir. K.Popper tarixi prosesə marksist yanaşmanı qəti olaraq qəbul etməmişdir. O, tarixin obyektiv qanunlarının olmadığını və
buna görə
də sosial
proqnozlaşdırmanın mümkünsüzlüyünü irəli sürürdü. “... Tarixi zərurətə inam keçmişin qalığıdır və bəşər tarixinin gedişini elmi metodlarla əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümkün deyildir.” 5
1. Bəşər tarixinin gedişi əhəmiyyətli dərəcədə insan biliklərinin artımından asılıdır; 2. Elmi biliyin artımının necə olacağını biz əvvəlcədən deyə bilmərik; 3. Deməli, biz bəşər tarixinin gedişini əvvəlcədən müəyyənləşdirə bilmərik; 4. Bu o deməkdir ki, biz nəzəri tarixin mümkünlüyünü inkar etməliyik. Göründüyü kimi, K.Popper tarixi tərəqqini inkar edir. Tərəqqi – hansısa bir məqsədə doğru hərəkətdir, məqsəd – yalnız insana aiddir, tarix üçün bu, sadəcə olaraq mümkünsüzdür. Buna görə də, K.Popper hesab edirdi ki, yalnız insan inkişaf eləyə bilər. Beləliklə, K.Popper tarixin subyektiv məna daşıyıcısı olduğunu göstərir: “... Baxmayaraq ki, tarixin məqsədi yoxdur, biz ona öz məqsədlərimizi “yeridə” bilərik, eynilə, tarixin mənası yoxdur, biz onu mənalandıra bilərik ” 6 .
cavabın məzmunundan asılı olaraq: “… Tarix fəlsəfəsinin iki konsepsiyası meydana çıxır: Heç bir məna yoxdur, sadəcə olaraq eyni
4 Ясперс К. Истоки истории и ее цель. Вып.2. М., 1994.- С.172. 5 Поппер К.Р. Нищета историцизма// Вопросы философии.-1992. N4.C.49. 6 Поппер К.Р. Открытое общество и его враги. М., 1992, Т.2, с.321 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|