D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

294
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ana, ana südü haqlı olaraq müqəddəslik rəmzi kimi verilir. Övlad ana 
südü ilə boy atır, dil açır, ayaq tutur, həyata qədəm qoyur, elə-obaya 
qovuşur, həyatın, mühitin, cəmiyyətin tərbiyəsi, ailənin qayğısı ilə 
yetişir, məktəbdə formalaşır, inkişaf edib, kamilləşib insan olur.
Dastanın aşıladığı mühüm mənəvi keyfiyyətlərdən biri də böyü-
yə-ağsaqqala,  müdrik  şəxslərə,  qadına,anaya,  ataya  hörmətdir.  Bu 
hiss dastanın bütün məzmununu təşkil edir. İnsanın mənəvi kamil-
liyini  göstərən  böyüyə  hörmət  pedaqoji  cəhətdən  də  səciyyəvidir. 
Dastanda  böyüyə  hörmət  məsələlərinin  inikasına,  ailədə,  həyatda 
rast gəlmək mümkündür. Oğuz elinin xarakterik cəhətlərindən biri 
elə  budur.Burada  mənəvi  tərbiyə  məsələlərinin    qoyuluşunu  təhlil 
etdikdə belə nəticəyə gəlmək olar ki,Oğuz ailəsində tərbiyə işi döv-
rün tələbləri səviyyəsində aparılıb. Eləcə də dövr sosial sifariş olaraq 
Oğuz ailəsinin  mənəvi tələblərinə uyğun idarə olunub. Böyüyə hör-
mət hər bir kəsin mənəvi borcu kimi qəbul edilib (1).
Oğuz elinin ağsaqallı,dastandan məlumdur ki, Dədə Qorquddur. 
O, müdrik insandır. Dastanda ona sözsüz  hörmət və ehtiram göstə-
rildiyini də görürük. Onu da deyək ki, oğuzlar həm də insanın ağıl və 
düşüncəsinə,əxlaqına, mənəvi keyfiyyətlərinə də dəyər evrir,ehtiram 
göstərirlər. Dədə Qorqudun Tanrıya olan yaxınlığı da ona ehtiramı 
stimullaşdıran amillərdəndir. Oğuzlar ağsaqallı və müdrik insanla-
rı  tanrıya  yaxın  hesab  etmin,  onların  hörmətini  saxlamışlar.  «Ana 
haqqı-Tanrı haqqı» deyimi də bu mənada səciyyəvi xarakter daşıyır.
Folklorşünas Mahmud Allahmanlı «Şamanla ozan arasında» ki-
tabında yazır: «Dəli Qarçar qılıncını əlinə alıb çalmaq istərkən deyir: 
«Çalarsan əlin qurusun». Bundan başqa qurtuluş yolu da yoxdur. Bu 
hadisə tərəflərin gücünü,ozanla tanrı arasındakı parametr yaxınlığını 
əks etdirmək baxımından  uğurludur. Hadisənin bu cür gedişi Dəli 
Qarçar kimi ipə-sapa yatmayan igidi haqq yoluna qaytarır, bir növ 
başına ağıl qoyub cəmiyyət qanunlarına nizamlayınr.Bunu Dəli Qar-
çarın  Dədə  Qorquda  qurtuluş  üçün  yalvarışı  da  göstərir.  Eyni  za-

---

295
manda sonrakı mərhədəki elçilik üçün də razılıq alır.  «Dədə, qız 
qardaşımın yoluna mən nə istəsəm verərmisən?» Bu artıq adi şərt 
olmaqla yanaşı ağıllı adamın razılığıdır. Dəli Qarçarın bu vəziyyətə 
düşməyi bir nö vonu ağıllandırma səviyyəsi daşıyır və Dədə Qorqu-
dun qüdrətini əks etdirir. «Mədəd, aman, əlaman! Tanrının birliyinə 
yoxdu güman. Sən mənim əlimi sağaltdı gör, tanrının buyruğu ilə, 
peyğəmbərin qövmü ilə qız qardaşımı Beyrəyə verəyin»- dedi. Bu-
dur, həqiqətin açarı, tərbiyənin adı keçilməzlikdə olan gücü də bun-
dadır. Dədə Qorqud gücü ilə Dəli Qarçar ipə-sapa yatmağı bundadır. 
Dədə Qorqud duası adi insanın Allaha yalvarışı, imdadı deyil, onun 
tanrı  ilə  məsafə  və  ünsiyyət  yaxınlığıdır(4).  Oğuzların  ağsaqqala 
olan  ehtiram  sözsüz  ki,  ail  əvə  soykök  ənənələrindən  qaynaqlanır 
və gənc nəsil tərəfindən sədaqətlə davam etdirilir. Oğuz elində övlad 
böyüdən hər bir ata çalışır ki, oğlu yaxud qızı mətin xarakterli bir 
şəxs kimi böyüyə hörmət ruhunda tərbiyə olunsun, adət-ənənələrin, 
soy-kökünün layiqli varisi rolunda çıxış edə bilsin. Eləcə də böyük-
lərin hörmət və rəğbətini qazansın.
Mənəvi dəyərlərə sadiq Oğuz igidləri böyüklərin bir sözünü iki 
eləmir, hətta ölümün gözünə dik baxırlar. «Qazan bəyin oğlu Uruzun 
dustaq olduğu boy»da oxuyuruq:
Oğul, oğul, ay oğul!
Düşmən arasına girib baş kəsməyibsən,
Adam öldürüb qan tökməyibsən,
Ala gözlü qırx igidi götür özünlə,
Köksü gözəl dağ başına çıx,
Mənim necə savaşaraq döyüşdüyümə,
Mənim necə qılınc çalıb çəkişdiyimə,
Həm bax, öyrən, həm göz olub pusquda durr sən! (1).
Uruz  atasının  sözünü  sındırmadı,  geri  döndü.  Yoldaşlarını  da 
götürüb uca dağların başına çıxdı. O zamanlar oğul ata sözünü iki 
eləməzdi. İki eləsəydi, o cür oğulu qəbul etməzdilər. Uruz süngüsü-
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

296
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
nü gen yaxasından keçirib, yerə sancdı, durdu (1). Oğullar atalarına 
yüksək ehtiram göstərdikləri kimi onların yolunda ölümə belə get-
məyə hazırdırlar. Yenə həmin  boyda oxuyuruq:
Bəri gəl, ağam Ozan!
Qalxıb yerimdən
Bədəvi atımı saxlayırdım bu gün üçün
Günü gəldi, hündür meydanda səyirdim mən sənin üçün!
Uzaq vuran, sür nizəmi saydayırdım bu gün üçün.
Günü gəldi, mürdar dinli kafir başın kəsdirim sənin üçün.
Əynimdə bərk dəmir donumu saxlayırdım bu gün üçün,
Günü gəldi, qolçaq-yaxa tikdirib-taxım sənin üçün!
Başımda parlaq zirehi saxlayırdım sənin üçün,
Günü gəldi, qaba toppuz altında əzdirim sənin üçün!
Qırx igidimi saxlayırdım bu gün üçün,
Günü gəldi, kafir başını kəsdirim sənin üçün.
Kafirlə əlbəyaxa tutaşım mən sənin üçün.
Ağız-dildən bir neçə söz söylə mənə!
Qara başım qurban olsun, ağa sənə! (1)
Doğrudur, burada Uruzun atasına olan hörmət və ehtiramsının 
şahidi oluruq. Amma bu məhəbbəti təkcə oğul-ata məhəbbəti çər-
çivəsində  səciyyələndirmək  olmaz.  Fikrimcə,  burada  Uruz  Oğuz 
igidlərinin, Qazan bəy isə ümumilikdə  Oğuzun özü kimi xarakte-
rizə oluna bilər. Böyüyə hörmət, əslində vətənə, el-obaya, torpağa 
hörmətlə ölçülür. Oğuz igidləri bu cəhətlərə malik olduqları üçün də 
mənəvi cəhətdən saydırlar, bütövdürlər.
Oğuzların böyüyə hörmət və ehtiramını «Baybörənin oğlu Bamsı 
Beyrək» qolunda da görürük. Beyrəyin qayıtması xəbərini, hörmət 
və ehtiram əlaməti kimi Banuçiçək ilk olaraq nişanlısının atası Bay-
böyrəyə və anasına deyir: 
Sıra dağların yıxılmışdı, ucaldı axır!
Aşıb-daşan suların axmırdı, çağladı axır!
Böyük ağacın qurumuşdu, göyərdi axır!

---