10
vəziyyətdə olan iki elektrod sistemindən ibarət hava elemen‐
tini yaratmış və aşkar etmişdir ki, belə sistemdə elektrod‐
lardan birini (katodu) işıqlandırdıqda heç bir kənar gərginlik
mənbəyi olmadıqda da dövrədə elektrik cərəyanı yaranır.
A.Q.Stoletov bu effekti aktinoelektrik effekt adlandırmış və
onu aşağı, həm də yüksək atmosfer təzyiqlərdə öyrənmişdir.
A.Q.Stoletov tərəfindən hazırlanmış xüsusi qurğu təzyiqi
0,002 Tora qədər endirməyə imkan verirdi. Həmin qurğu
vasitəsi ilə, o, müəyyənləşdirmişdir ki, 0,002 Tor təzyiqdə
cihazda müstəqil qaz boşalması baş verir və fotocərəyan
artdığından aktinoelektik effekt də güclənir. Bu effekt haq‐
qında A.Q.Stoletov öz təəssüratlarında belə yazırdı: «Aktino‐
elektrik boşalmalarının izahını yekunlaşdırmaq üçün, az
öyrənilən Hesler və Kruks borularında yaranan boşalmalara
oxşarlığı nəzərə almaq lazımdır. Mən yaratdığım torlu
kondensatorlara baxdıqca düşünürdüm ki, qarşımda havada
elektrik boşalması yaranmadan kənar işığın təsiri ilə işləyən
Hesler borusudur. Hər iki halda elektrik hadisələri bir‐birinə
oxşardır və katod xüsusi rol oynadığından əriyir. Aktino‐
elektrik boşalmalarının tədqiqi qazlardan elektrik cərəyanın
keçməsi proseslərinə olan maraqların artmasına səbəb ola
bilər…» Sonralar A.Q.Stoletovun bu fikirləri bütövlükdə
təsdiqləndi.
1905‐ci ildə dahi alman alimi Albert Eynşteyn (1879‐1955)
fotoeffekt hadisəsinin öyrənilməsinə yeni təkan verdi. O, işıq
kvantları ilə bağlı bir sıra araşdırmalar apardı və müəyyən‐
ləşdirildi ki, fotoeffekt hadisəsi aşağıdakı qanunlarla
xarakterizə olunur:
1) Katodun səthindən vahid zamanda emissiya olunan
elektronların sayı, eyni şərt daxilində katodun səthinə düşən
11
işığın intensivliyi ilə mütənasibdir (Stoletov qanunu). Bu‐
rada eyni şərt daxilində dedikdə, katodun səthinin eyni
dalğa uzunluqlu monoxromatik və ya eyni bir spektral
tərkibli işıq dəstəsi ilə işıqlanması nəzərdə tutulur.
2) Xarici fotoeffektdə katodun səthini tərk edən elek‐
tronların maksimal sürəti
2
m
A
h
2
υ
+
=
ν
(1.1)
münasibəti ilə təyin edilir və işığın intensivliyindən asılı
deyildir. Burada
ν
h
– katodun səthinə düşən monoxromatik
işıq kvantlarının enerjisi,
A isə elektronun metaldan çıxış
işidir.
3) Hər bir maddəyə uyğun fotoeffektin qırmızı sərhəddi
vardır.
Termoelektron emissiya. Termoelektron emissiya hadisə‐
sini ilk dəfə 1881‐ci ildə Amerika ixtiraçısı Tomas Edison
(1847‐1931) aşkar etmişdir. O, kömür elektrodlu közərmə
lampaları ilə təcrübələr apararkən lampada vakuum
yaratmış və buraya kömür teldən əlavə, həm də müstəvi
metal lövhə yerləşdirmişdir. Metal lövhəni naqil vasitəsi ilə
qalvanometrə sonra isə xarici gərginlik mənbəyinin müsbət
qütbünə birləşdirdikdə, qalvanometrin cərəyan göstərdiyini
müşahidə etmişdir. Həmin lövhəni mənbəyin mənfi qütbünə
birləşdirdikdə isə qalvanometrdən cərəyan keçməmişdir. Bu
effekt, Edison effekti, qızmış metalların və başqa cisimlərin
qaz və ya vakuumda özündən elektron buraxması hadisəsi
isə termoelektron emissiya adlandırıldı.
Elektrik teleqrafı və telefon. XIX əsrin ortalarınadək
12
əksər ölkələrin Amerika qitəsi ilə, eləcə də İngiltərə kimi
materikdən ayrılmış yerlər arasında əsas məlumat vasitəsi
gəmi poçtu olub. Bu səbəbdən də dünya ölkələri və konti‐
nentlərdə baş verən hadisələr haqqında məlumatlar digər‐
lərinə yalnız 10‐15 gün, bəzən isə hətta bir neçə həftədən
sonra çatmışdır. Buna görə də cəmiyyətin ən ciddi, vacib və
zəruri ehtiyaclarına cavab verən teleqrafın yaranması dünya
sivilizasiyası tarixindəki ən mühüm ixtiraların siyahısına
daxil edilməlidir. Teleqrafın ixtirası həm də onunla
əlamətdardır ki, burada ilk dəfə, həm də çox geniş miqyasda
elektrik enerjisindən istifadə edilmişdir. Məhz teleqrafı icad
edənlər tərəfindən sübut olunmuşdur ki, elektrik cərəyanını
insanların xeyrinə işləməyə məcbur etmək mümkündür. Bu
ixtiradan sonra cəmi bir neçə il ərzində elektrik cərəyanı və
teleqrafiya haqqında elmlər birinin digərinə təsiri sayəsində
inkişaf edərək, xeyli irəliyə getdi. İlk teleqrafın layihəsi
Zamerinq tərəfindən Batariya Akademiyasında təqdim
olunub və bu teleqraf sudan elektrik cərəyanı keçərkən onun
elektrolizi nəticəsində qabarcıqların ayrılmasına əsaslanırdı.
Teleqrafiyanın inkişafındakı növbəti mərhələ 1820‐ci ildə
danimarkalı fizik Erstedin cərəyanlı naqilin maqnit təsirinə
malik olmasının, fransız alimi Arqo tərəfindən elektro‐
maqnitin, Şveinveyqerin qalvanoskopun, 1833‐cü ildə
Nervandar tərəfindən qalvanometrin ixtirası nəhayət,
sonuncunun əsasında Şillinqin 1835‐ci ildə yeni teleqrafı
nümayiş etdirməsi ilə bağlıdır. Nervandar göstərmişdir ki,
qalvanometrin əqrəbinin tarazlıq vəziyyətinə nəzərən meyli
ondan keçən cərəyanın qiymətindən asılı olaraq giyişir. Belə
ki, qalvanometrdən məlum qiymətə malik cərəyan burax‐
maqla onun əqrəbinin uyğun bucaq altında meylinə nail
13
olmaq mümkündür. Belə qalvanometri çağıran və çağırılan
məntəqədə yerləşdirib, əqrəbin qarşısında ayrı‐ayrı meyllərə
uyğun yarıqlar açsaq və hər yarığın qarşısında müəyyən hərf
yazılmış qeyri‐şəffaf maska qoysaq, onda hər hərfə (meylə)
uyğun cərəyanın qiymətini bilməklə bu iki məntəqə arasında
yazı teleqraf əlaqəsi yaratmaq olar. Həmin cihazın təqdi‐
matında iştirak edən Vilyam Kuk 1837‐ci ildə Şillinqin
ixtirasını daha da təkmilləşdirdi. Lakin bu teleqrafın bir sıra
çətinlikləri var idi ki, onlardan da ən başlıcası cihazların
(məntəqələrin) arasında çoxlu sayda birləşdirici məftillərin
çəkilməsi və informasiyanın yalnız ya səs, ya da yazı ilə
qeydə alına bilməməsi idi. Sonra Şteynqel (1838) hər iki
məntəqədə uclardan birini yerə birləşdirməklə məftillərin
sayını birə qədər endirdi.
1837‐ci ildə ixtisasca rəssam olan Morze teleqraf sahəsində
daha bir yenilik etdi. Ötürülən informasiyanı özüyazan
teleqraf qurğusu yaratdı. Morzenin teleqraf aparatı tele‐
qrafiyada nəhəng uğur idi. 1843‐cü ildə ABŞ hökuməti ilk
dəfə olaraq qurğunu bəyənmiş və Vaşinqtonla Baltimer
arasında 64 km‐lik teleqraf xətti çəkməyə vəsait buraxmışdır.
Morze cihazı həm praktik, həm də istifadə baxımından çox
əlverişli idi. Buna görə də tezliklə bütün dünyada geniş
tətbiq tapdı və öz müəllifinə böyük şan‐şöhrət qazandıraraq,
çoxlu var‐dövlət gətirdi. Verici – açar və qəbuledici – yazan
cihazlardan ibarət olan bu qurğunun layihəsi çox sadə idi.
Baxmayaraq ki, teleqrafın ixtirası ilə məlumatın böyük
məsafəyə ötürülməsi məsələsi həll olunurdu, lakin o, yalnız
yazılı məlumatları ötürməyə və qəbul etməyə yarıyırdı.
Müxtəlif ölkə alimlərinin və ixtiraçılarının isə arzusu canlı
səsi uzaq məsafəyə ötürmək üçün qurğuların hazırlanması