U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK
ADLARI ÜZERİNE
About Some of the Disease Names in
Dîvânu Lugâti’t-Türk
Nurgül MOLDALİEVA
1
Özet
Bu çalışmada Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk sözlüğünde
yapı ve anlam bakımından birbirlerine benzeyen kamçıgu ve temiregü
kelimeleri art zamanlı ve eş zamanlı karşılaştırma yöntemiyle köken bilgisi
açısından ele alınmıştır. Çalışmamızın amacı, bu kelimelerin kökenleriyle
ilgili bazı tartışmaların son bulmasına küçük de olsa katkı sağlamak ve
Türkçedeki hastalık adlarının oluşumunda kullanılan bazı dilsel malzemeleri
yeniden bir gözden geçirmektir. Çalışma, genel olarak giriş, inceleme, sonuç
ve kaynakça kısımlarından oluşmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Dîvânu Lugâti’t-Türk, hastalık adları, kamçıgu,
temregü, köken bilgisi.
Abstract
In this study, the words kamçıgu and temiregü that are similar in the
Dîvânu Lugâti’t-Türk (Turkish Dictionary) of Mahmud of Kashgar in terms
of structure and meaning have been discussed for etymology diachronically
and simultaneously. The aim of our study was to contribute to end some of
the discussions regarding the origins of these words and revise some of the
linguistic materials used in the formation of disease names in the Turkish. It
consists of the study, general introduction, analysis, conclusion and
bibliography section.
Keywords: Dîvânu Lugâti’t-Türk, disease names, kamçıgu, temregü,
etymology.
Giriş
Bilindiği gibi, Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden olan Kâşgarlı
Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eseri bir sözlük çalışması olmasının
yanında dönemin Türk boylarının dili, inancı, yaşam tarzı ve gelenek-
görenekleriyle ilgili önemli bilgiler veren ansiklopedik nitelikte bir eserdir.
Bu eser, günümüzde Türk dili, edebiyatı, tarihi, kültürüyle ilgili pek çok
öğenin geçmişi, kökeniyle ilgili sorunların aydınlatılmasında ilk
1
Yrd. Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk
Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü,
nurgulmoldalieva@gmail.com
Sayfa 842 / 847
Nurgül MOLDALİEVA
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
başvurduğumuz en önemli temel kaynaklardandır. Bu nedenle bugüne kadar
söz konusu eserle sadece dilciler değil, çeşitli alanın uzmanları, bilim
adamları meşgul olmuşlar, eserdeki malzemeleri her biri çeşitli açılardan ele
almışlardır. Dilcilerin ise üzerinde en çok yoğunlaştıkları konu doğal olarak
dilsel malzemelerdir. Ancak ne var ki, bugüne kadar DLT sözlüğünün
kelime hazinesi, dilsel malzemeleri üzerinde her ne kadar çok çalışma
bulunmasına rağmen henüz bütün sorunlar tam anlamıyla çözüme
kavuşturulmuş değildir. Özellikle sözlükte yer alan kelimelerin köken bilgisi
üzerinde tartışmalar devam etmektedir. Bizim burada sizinle paylaşacağımız
konu da köken bilgisiyle alâkalıdır.
Adı geçen sözlükte Türk halklarının 10-11. yüzyıllardaki sağlık-
hastalık olgusuna yaklaşımı, düşünceleri, tedavi yöntemleri, inanışlarıyla
ilgili birtakım bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca çeçek (çekek), kızlamuk, ala,
sarıglıg, bezgek (bezig), kamçıgu, çıpıkan, temregü, taz, sigil (sükil), uçguk,
bükük, tirsgek, sınuk, şiş, yagır, karagu, ahsak vs. gibi bir kısmı günümüzde
de aynı şekilde kullanılan pekçok hastalık adına rastlıyoruz. Bunlardan
DLT’de yapı ve anlam bakımından birbirine benzeyen kamçıgu ve temregü
kelimeleri bildirimizin konusunu oluşturmaktadır. Çalışmamızda bu
kelimelerin oluşum ve gelişim süreçleriyle ilgili veriler toplanarak art
zamanlı ve eş zamanlı karşılaştırma yöntemiyle köken bilgisi açısından
değerlendirilmiştir.
Kamçıgu
Kamçıgu kelimesinin anlamı DLT’de “du daklarda ve parmaklar
arasında zonklama, kaşınma ve ateşle beliren sivilce” (Ercilasun ve
Akkoyunlu 2014:680) olarak açıklanmıştır. Bu kelime Karahanlı
Türkçesinden bu yana Türkçenin tarihi sahalarında rastlanmazken bazı
Çağdaş Türk yazıdillerinde şu şekil ve anlamlarda göze çarpmaktadır:
Çağdaş Türk Yazıdilleri: Alt. kançu “d udak döküntüsü” (Ryumina-
Sırkaşeva 2000:46); Bşk. kamasay “y ılancık; egzema”, Çuv. hunçav
“ç esotka (uyuz)” (Blagova 1997:246-247); Kırg. kançoo “b ir çeşit yara
şeklindeki cilt hastalığının adı” (Yudahin 1965:I, 341; Abduvaliyev vd.
2011:762); KMlk. kançav “boy unda, koltuk altında çıkan bir tür çıban”
(Tavkul 2000:241); Trkm. gamçav “s ıp’, vızıvayuçşaya zud (obıçna na
glazah) (genelde gözde görülen kaşıntılı döküntü)” (Baskakov ed.
1968:150); Tuv. hamçık “e pidemi” (Tenişev ed. 1968:467).
Taramalardan da görüldüğü üzere kamçıgu kelimesi çağdaş Türk
yazıdillerinde hem şekil olarak hem de anlam olarak bazı değişikliklere
uğramıştır. Özellikle kelime içinde yazıdilden yazıdile, ağızdan ağıza göre
bir n//m nöbetleşmesi dikkat çekmektedir. Kelimenin kökeniyle ilgili genel
olarak şu iki görüş mevcuttur. Bunlardan ilki Clauson’a aittir. Clauson,
kamçıgu kelimesinin kamçı kelimesinden geldiğini belirtmiştir. Ancak kamçı
Sayfa 843 / 847
DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK ADLARI ÜZERİNE
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
ile kamçıgu kelimelerinin anlamsal ilişkisi hakkında bir açıklama
yapmamıştır. Diğeri ise Blagova’nın editörlüğünde hazırlanan
Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov sözlüğündeki Levitskaya, Dıbo ve
Rassadin’in birlikte belirttiği görüştür. Bu sözlükte DLT’deki kamçıgu
kelimesi kamçov başlığı altında ayrıntılı olarak incelenmiştir (bk.1997:246).
ESTY’de kamçıgu kelimesinin kökünün muhtemelen *kam- veya
*kama- fiiline dayandığı ve buna eklenen -ça ekinin de bir fiilden fiil yapım
eki olduğu (kam- >kamça-) ileri sürülmüştür. Sözlükte ayrıca kama- fiilinin
Moğolcadaki hama- “uy uz olmak” fiiliyle ilişkili olabileceği vurgulanmıştır.
Bununla birlikte Clauson’un kamçıgu kelimesinin kamçı kelimesinden
geldiği fikrinin pek mümkün görülmediği belirtilmiştir.
Kanaatimizce, ESTY’deki kamçıgu kelimesinin bir *kama- fiiline
dayandırma ve bu fiilin de Moğolcadaki hama- “ uyuz olmak” fiiliyle
ilişkilendirme fikri kabul edilebilir niteliktedir. Ancak buna eklenen
muhtemel bir *-ça- ya da *-çı- ekinin fiilden fiil yapım eki olma olasılığı
şüpheyle karşılanabilir. Çünkü bilindiği üzere Eski Türkçeden bu yana
fiilden fiil yapım ekleri içerisinde böyle bir yapıya (-ça-, -çı-)
rastlanılmamıştır. Bu durumda muhtemel bir *kama- fiiline eklenen ekin -çı-
ya da -ça- değil, daha çok Klasik Moğolca ve Eski Türkçenin ortak
unsurlarından olan -gçi (ET’de -guçı, -güçi) fiilden isim yapım ekinin bir
göçüşme (metatez) olayı sonucu kalıplaşmış *-çıgu (<*kama-gçi > *kam(a)-
çiğu) morfemi olabilme ihtimalini uyandırıyor.
Temregü
DLT’de temregü “t emreği (deri hastalığı)” (Ercilasun ve Akkoyunlu
2014:215) şeklinde açıklanan bu kelime Türkçenin diğer tarihi sahalarından
Kıpçakçada demregü “temriye, uçuğa benzeyen bir tür cilt hastalığı”
(Toparlı, 2003:58) şeklinde görülür. Söz konusu kelimeye çağdaş Türk
yazıdillerinden bazılarında şu şekil ve anlamlarda rastlanmaktadır:
Çağdaş Türk Yazıdilleri: Alt. temirü “v ücuttaki leke, temriye
hastalığı” (Gürsoy-Naskali 1999:174); Az. dǝmrov “l işay (egzama)”
(Tağıyev ed. 2006:I, 730); Başk. timeräw “l işay” (Ahmerov 1958:526);
KMlk. temirev “b ir tür deri hastalığı, liken” (Tavkul 2000:390); Kırg.
temiretki, temirötkü “t emriye, egzama” (Yudahin 1985:II, 224; Akmataliyev
ed. 2011:I, 530); KKlp. temiretki, temrew “ lişay” (Baskakov 1958:634);
Kzk. temiretki “ adamnıñ betine, qolına şıġatın qışımalı, jukpalı teri avıruv”
(Bolganbayev 1999:631), “l işay” (Bektayev 2001:440); KTat. temrev
“l işay” (Useyinov 2005:254); Tat. temreü “l işay” (Ganiyev 2004:318);
Kum. temirev “ lişay” (Bammatov 1969:310); Nog. temirev“l işay”
(Baskakov 1963:344); Özb. temiratki “ lişay” (Akobirov 1959:423); Çuv.
timre, timöre, timrel “l işay” (Fedotov 1996:232); TT. temriye “1. Deride yer
Sayfa 844 / 847
Nurgül MOLDALİEVA
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
yer küme durumundaki birtakım kabartılarla kendini gösteren hastalık; 2.
Kara yosunu” (TS, 2011: 2320).
Taramalardan görüldüğü gibi, temregü kelimesi anlam açısından
çağdaş Türk yazıdillerinin çoğunda anlam değişikliğine uğramamış, yalnızca
Altaycada “v ücuttaki leke” şeklinde yan anlam kazanmıştır.
Clauson, “ a skin disease in whichthe skin is covered with dryscaba
(kuru kabukla kaplı bir cilt hastalığı)” olarak açıkladığı bu hastalık adının
*temre-fiilinden türediğini kaydetmiştir (1964:509b). Sevortyan,
Clauson’un bu kelimeyle ilgili morfolojik analizine katıldığını ve genel
olarak temregü, temrew, temiretki şekillerinde görülen bu kelimenin
*tem(i)re- fiilinden -ġ/-g ve -gü,-ge fiilden isim yapım ekinin eklenmesiyle
meydana geldiğini belirtmiştir. Ayrıca temir “de mir” kelimesinden türediği
tahmin edilen *temre- fiilinin anlamını, Clauson’un da belirttiği gibi temregü
hastalığına yakalanan insanın cildinin demir pasına benzer yaralarla kaplı
olmasıyla ilişkili olduğunu ileri sürmüştür (1980:190). Burada dikkat çeken
nokta Karahanlı Türkçesinden bu yana çoğu Türk yazıdillerinde temregü,
temrev şekillerinde kullanılan bu kelimenin Kırgızca, Kazakça,
Karakalpakça ve Özbekçe gibi bazı çağdaş Türk yazıdillerinde temiretki
(temirötkü) şeklinde ortaya çıkmasıdır. Yani kelime içinde bir /t/ türemesi
mevcuttur. Buradaki temiretki kelimesini tem(i)r-e-t-ki şeklinde morfemlere
ayırmak mümkündür. Kanaatimizce temre- fiiline eklenen -t- bir ettirgenlik
ekinden başka bir şey değildir. Bundan sonra gelen -ki ya da -kü eki ise -gı/-
gu fiilden isim yapım ekinin tonsuz ünsüzlerden sonra gelmiş ve
tonsuzlaşmış varyantıdır. Kelimenin temiretki ya da temirötkü varyantındaki
t türemesi, bize göre bu kelimenin ait olduğu Türk yazıdillerinde bir çeşit cilt
hastalık adları olarak bilinen bezetki “s ivilce”, kıçıtkı “k aşıntı, ürtiker,
kurdeşen” gibi kelimelerin tesirinin sonucudur.
Sonuç
Bildirimizin sonucunda yapı ve köken bakımından ele alınan kamçıgu
ve temiregü kelimeleriyle ilgili özetle şunları söylemek mümkündür:
Kamçıgu kelimesinin oluşumunda meydana gelen muhtemel bir -gçi/-
guçi >-çigu olayı genellikle nadir rastlayan bir göçüşme olayıdır.
Temregü kelimesinde ise, her ne kadar anlam ve şekil bakımından
korunmasına rağmen Kırgızca, Kazakça, Karakalpakça ve Özbekçe gibi bazı
Türk yazıdillerinde temiretki/temirötkü varyantlarının ortaya çıkması, bu adı
geçen yazıdillerindeki anlam ve yapı olarak benzer kelimelerden etkilenme
olayıdır.
Sayfa 845 / 847
DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK ADLARI ÜZERİNE
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
Kısaltmalar:
Alt.
: Altayca
Az.
: Azerbaycan Türkçesi
Bşk.
: Başkurtça
Çuv.
: Çuvaşça
DLT
: Dîvânu Lugâti’t-Türk
ESTY
: Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov
Kırg.
: Kırgızca
KKlp.
: Karakalpakça
KMlk. : Karaçay-Malkarca
KTat.
: Kırım Tatarcası
Kum.
: Kumukça
Kzk.
: Kazakça
Nog.
: Nogayca
Özb.
: Özbekçe
Şor.
: Şorca
Tat.
: Tatarca
Trkm. : Türkmence
TT.
: Türkiye Türkçesi
Tuv.
: Tuvaca
Kaynakça
AHMEROV, K. Z. (ed.), 1958, Başkirsko-Russkiy Slovar’, Gosudarstvennoye
İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey, Moskova.
AKMATALİYEV, A., 2011, Kırgız Tilinin Sözdüğü, I-II, Bişkek.
AKOBİROV, S. F. (ed.), 1959, Uzbeksko-Russkiy Slovar’, Moskova.
BASKAKOV, N. A. (ed.), 1958, Karakalpaksko-Russkiy Slovar’, Moskova.
BASKAKOV, N. A. (ed.), 1963, Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskova.
BASKAKOV, N. A. (ed.), 1968, Turkmensko-Russkiy Slovar’, Sovetskaya
Entsiklopediya, Moskova.
BLAGOVA, G.F. (ed.), 1997, Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov,
K-Q, “Yaz ıki Russkoy Kul’turı”, Moskova.
BOLGANBAYEV, A. (ed.), 1999, Kazak Tiliniñ Sözdigi, “Day k-Press”
baspası, Almatı.
CLAUSON, Sir Gerard., 1972, An Etimological Dictionary of Pre-
Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
FEDOTOV, M. R., 1996, Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka,
Çeboksarı.
GANİYEV, F. A. (ed.), 2004, Tatarsko-Russkiy Slovar’, Tatarskoye
Knijnoye İzdatel’stvo, Kazan.
KAÇALİN, M., 2011, Nevâyî Sözleri Ve Çağatayca Tanıklar, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara.
Sayfa 846 / 847
Nurgül MOLDALİEVA
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
KAŞGÂRLI, Mahmud, 2014, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Çev: A. B. Ercilasun
ve Z. Akkoyunlu), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
MUKAMBAYEV, C., 2009, Kırgız Tilinin Diyalektologiyalık Sözdügü,
Bişkek.
PEKACAR, Ç., 2011, Kumukça-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara.
SERTKAYA, O. F., 2009 “Div anü Lûgati’t-Türk’te Geçen Kelimeler
Türkçe Midir veya Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lûgati’t-
Türk’ünde Yabancı Dilden Kelimeler”, Dil Araştırmaları, Sayı.
5, Güz, s. 9-38.
SEVORTYAN, E. V., 1980, Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, V,
G, D, “Nauk a”, Moskova.
TAĞIYEV, M.T. (ed.), 2006, Azärbaycanca-Rusça Lügät, I, Bakı Slavyan
Üniversiteti, Bakü.
TAVKUL, U., Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 2000.
TENİŞEV, E. R. (ed.), 1968, Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Sovetskaya
Entsiklopediya, Moskova.
TOPARLI, R., VURAL, H. ve KARAATLI, R., 2003, Kıpçak Türkçesi
Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Türkçe Sözlük, 2011, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
USEYİNOV, S. M., 2005, Krımskotatarsko-Russkiy Slovar’, Simferopol.
YUDAHİN, K. K., Kirgizsko-Russkiy Slovar', C. I-II, İzdatel’stvo
“Sov etskaya Entsiklopediya”, Moskova, 3. Baskı, 1985.
Sayfa 847 / 847
Document Outline - 1Afina Memmedli
- 2Akif Hansultanlı
- 3Asef Orucov
- 4Ayhan Yardimciel
- 5Ayten Cafer kızı CAFEROVA
- 6Bedirhan Ahmedov
- 7Bedri Aydoğan
- 8K. Kalimas Begalinova
- 9Behruz Bekbabayi
- 10Özgür ERAKKUŞ - Berrin SARITUNÇ
- 11Bəxtiyar Əsgərov
- 12Cahid KAzımov
- 13Shehla Ahmedova
- 14Elza Alışıova
- 15Qafarova Səməngül
- 16Gökbey Uluç
- 17Gulnare Kanbarova.
- 18Gülşən Ağabəy
- 19Günay Mehdiyeva
- 20Elvan Ceferov
- 21Meherrem-Veliyev
- 22Mustafa Recebi
- 23Pervane Bayram
- 24Parvin Eyvazov
- 25İkram Qasımov doç. Zumrud Qasımova
- 26Ramil Bayramov
- 27Rehile Quliyeva
- 28Salida Sharifova meqale
- 29Sara Hacıyeva
- 30Yaşar Kalafat
- 31Mehebbet Paşayeva
- 32Islam Veliyev
- 33Ümit AKIN
- 34Gönül Samedova
- 35Semih İPEK
- 36Yakup ÖZTÜRK
- 37Tahire Memmed
- 38Sertaç AYAZ yeni
- 39Tehmine Bedelova
- 40Vefa Babayeva
- 41Galibe Haciyeva
- 42Nergiz Asadullayeva, Ramil Bayr.
- 43Mahmud Hacıhalilov
- 44Müjgan Memmedzade
- 45Venera Akmatova
- 46maral yaqubova
- 47Kubra Quliyeva
- 48Naile Aliyeva
- 49Deniz ABİK
- 50Seyid Sure
- 51Tahir Nesib
- 52Fəridə Hicran
- 53Leyla Gerayzade
- 54Taşkın İşgören yeni
- 55Mehmet Özmen
- 56Ruhengiz Memmedova
- 57Müjdat SÖĞÜTCÜ
- 58Şureddin Memmedli
- 59Gulnara Memmedova
- 60Nurlana Mustafayeva
- 61Elif KOLİKPİNAR
- 62Zeynel MAKAS
- 63İLkin GULİYEV
- 64Ellada Gerayzade son
- 65Farızat Kuramaeva
- 66Könül GULİYEVA
- 67Dincer Atay
- 68Paşayeva Firengiz
- 69Sadaget Abbasova
- 70Vahide Ceferzade
- 71Tazegül DEMİR ATALAY
- 73Cem Tuysuz
- 74Coşhgun Zeki
- 75Salih ÖZYURT-Mir Seyyid Şerif Hayatı ve Eserleri
- 76İnci Qasımlı
- 77Mayrambek Orozobayev
- 78Mehriban Quliyeva
- 79Muhammet Arslan
Dostları ilə paylaş: |