GeçMİŞİ, bugüNÜ ve geleceğİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
- Anahtar Kelimeler
- Keywords
- Nurgül MOLDALİEVA U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
- Çağdaş Türk Yazıdilleri: Alt
- Kırg.
- DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK ADLARI ÜZERİNE U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ”
- Çağdaş Türk Yazıdilleri: Alt.
- KKlp.
- KTat.
- KMlk.
- Trkm.
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
ADLARI ÜZERİNE About Some of the Disease Names in Dîvânu Lugâti’t-Türk
1
Bu çalışmada Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk sözlüğünde yapı ve anlam bakımından birbirlerine benzeyen kamçıgu ve temiregü kelimeleri art zamanlı ve eş zamanlı karşılaştırma yöntemiyle köken bilgisi açısından ele alınmıştır. Çalışmamızın amacı, bu kelimelerin kökenleriyle ilgili bazı tartışmaların son bulmasına küçük de olsa katkı sağlamak ve Türkçedeki hastalık adlarının oluşumunda kullanılan bazı dilsel malzemeleri yeniden bir gözden geçirmektir. Çalışma, genel olarak giriş, inceleme, sonuç ve kaynakça kısımlarından oluşmaktadır. Anahtar Kelimeler: Dîvânu Lugâti’t-Türk, hastalık adları, kamçıgu, temregü, köken bilgisi. Abstract In this study, the words kamçıgu and temiregü that are similar in the Dîvânu Lugâti’t-Türk (Turkish Dictionary) of Mahmud of Kashgar in terms of structure and meaning have been discussed for etymology diachronically and simultaneously. The aim of our study was to contribute to end some of the discussions regarding the origins of these words and revise some of the linguistic materials used in the formation of disease names in the Turkish. It consists of the study, general introduction, analysis, conclusion and bibliography section.
Bilindiği gibi, Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden olan Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eseri bir sözlük çalışması olmasının yanında dönemin Türk boylarının dili, inancı, yaşam tarzı ve gelenek- görenekleriyle ilgili önemli bilgiler veren ansiklopedik nitelikte bir eserdir. Bu eser, günümüzde Türk dili, edebiyatı, tarihi, kültürüyle ilgili pek çok öğenin geçmişi, kökeniyle ilgili sorunların aydınlatılmasında ilk
1 Yrd. Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, nurgulmoldalieva@gmail.com
Sayfa 842 / 847 Nurgül MOLDALİEVA U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
başvurduğumuz en önemli temel kaynaklardandır. Bu nedenle bugüne kadar söz konusu eserle sadece dilciler değil, çeşitli alanın uzmanları, bilim adamları meşgul olmuşlar, eserdeki malzemeleri her biri çeşitli açılardan ele almışlardır. Dilcilerin ise üzerinde en çok yoğunlaştıkları konu doğal olarak dilsel malzemelerdir. Ancak ne var ki, bugüne kadar DLT sözlüğünün kelime hazinesi, dilsel malzemeleri üzerinde her ne kadar çok çalışma bulunmasına rağmen henüz bütün sorunlar tam anlamıyla çözüme kavuşturulmuş değildir. Özellikle sözlükte yer alan kelimelerin köken bilgisi üzerinde tartışmalar devam etmektedir. Bizim burada sizinle paylaşacağımız konu da köken bilgisiyle alâkalıdır. Adı geçen sözlükte Türk halklarının 10-11. yüzyıllardaki sağlık- hastalık olgusuna yaklaşımı, düşünceleri, tedavi yöntemleri, inanışlarıyla ilgili birtakım bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca çeçek (çekek), kızlamuk, ala, sarıglıg, bezgek (bezig), kamçıgu, çıpıkan, temregü, taz, sigil (sükil), uçguk, bükük, tirsgek, sınuk, şiş, yagır, karagu, ahsak vs. gibi bir kısmı günümüzde de aynı şekilde kullanılan pekçok hastalık adına rastlıyoruz. Bunlardan DLT’de yapı ve anlam bakımından birbirine benzeyen kamçıgu ve temregü kelimeleri bildirimizin konusunu oluşturmaktadır. Çalışmamızda bu kelimelerin oluşum ve gelişim süreçleriyle ilgili veriler toplanarak art zamanlı ve eş zamanlı karşılaştırma yöntemiyle köken bilgisi açısından değerlendirilmiştir.
arasında zonklama, kaşınma ve ateşle beliren sivilce” (Ercilasun ve Akkoyunlu 2014:680) olarak açıklanmıştır. Bu kelime Karahanlı Türkçesinden bu yana Türkçenin tarihi sahalarında rastlanmazken bazı Çağdaş Türk yazıdillerinde şu şekil ve anlamlarda göze çarpmaktadır:
Sırkaşeva 2000:46); Bşk. kamasay “y ılancık; egzema”, Çuv. hunçav “ç esotka (uyuz)” (Blagova 1997:246-247); Kırg. kançoo “b ir çeşit yara şeklindeki cilt hastalığının adı” (Yudahin 1965:I, 341; Abduvaliyev vd. 2011:762); KMlk. kançav “boy unda, koltuk altında çıkan bir tür çıban” (Tavkul 2000:241); Trkm. gamçav “s ıp’, vızıvayuçşaya zud (obıçna na glazah) (genelde gözde görülen kaşıntılı döküntü)” (Baskakov ed. 1968:150); Tuv. hamçık “e pidemi” (Tenişev ed. 1968:467). Taramalardan da görüldüğü üzere kamçıgu kelimesi çağdaş Türk yazıdillerinde hem şekil olarak hem de anlam olarak bazı değişikliklere uğramıştır. Özellikle kelime içinde yazıdilden yazıdile, ağızdan ağıza göre bir n//m nöbetleşmesi dikkat çekmektedir. Kelimenin kökeniyle ilgili genel olarak şu iki görüş mevcuttur. Bunlardan ilki Clauson’a aittir. Clauson,
Sayfa 843 / 847 DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK ADLARI ÜZERİNE U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
ile kamçıgu kelimelerinin anlamsal ilişkisi hakkında bir açıklama yapmamıştır. Diğeri ise Blagova’nın editörlüğünde hazırlanan Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov sözlüğündeki Levitskaya, Dıbo ve Rassadin’in birlikte belirttiği görüştür. Bu sözlükte DLT’deki kamçıgu kelimesi kamçov başlığı altında ayrıntılı olarak incelenmiştir (bk.1997:246). ESTY’de kamçıgu kelimesinin kökünün muhtemelen *kam- veya *kama- fiiline dayandığı ve buna eklenen -ça ekinin de bir fiilden fiil yapım eki olduğu (kam- >kamça-) ileri sürülmüştür. Sözlükte ayrıca kama- fiilinin Moğolcadaki hama- “uy uz olmak” fiiliyle ilişkili olabileceği vurgulanmıştır. Bununla birlikte Clauson’un kamçıgu kelimesinin kamçı kelimesinden geldiği fikrinin pek mümkün görülmediği belirtilmiştir. Kanaatimizce, ESTY’deki kamçıgu kelimesinin bir *kama- fiiline dayandırma ve bu fiilin de Moğolcadaki hama- “ uyuz olmak” fiiliyle ilişkilendirme fikri kabul edilebilir niteliktedir. Ancak buna eklenen muhtemel bir *-ça- ya da *-çı- ekinin fiilden fiil yapım eki olma olasılığı şüpheyle karşılanabilir. Çünkü bilindiği üzere Eski Türkçeden bu yana fiilden fiil yapım ekleri içerisinde böyle bir yapıya (-ça-, -çı-) rastlanılmamıştır. Bu durumda muhtemel bir *kama- fiiline eklenen ekin -çı- ya da -ça- değil, daha çok Klasik Moğolca ve Eski Türkçenin ortak unsurlarından olan -gçi (ET’de -guçı, -güçi) fiilden isim yapım ekinin bir göçüşme (metatez) olayı sonucu kalıplaşmış *-çıgu (<*kama-gçi > *kam(a)- çiğu) morfemi olabilme ihtimalini uyandırıyor. Temregü DLT’de temregü “t emreği (deri hastalığı)” (Ercilasun ve Akkoyunlu 2014:215) şeklinde açıklanan bu kelime Türkçenin diğer tarihi sahalarından Kıpçakçada demregü “temriye, uçuğa benzeyen bir tür cilt hastalığı” (Toparlı, 2003:58) şeklinde görülür. Söz konusu kelimeye çağdaş Türk yazıdillerinden bazılarında şu şekil ve anlamlarda rastlanmaktadır: Çağdaş Türk Yazıdilleri: Alt. temirü “v ücuttaki leke, temriye hastalığı” (Gürsoy-Naskali 1999:174); Az. dǝmrov “l işay (egzama)” (Tağıyev ed. 2006:I, 730); Başk. timeräw “l işay” (Ahmerov 1958:526);
ed. 2011:I, 530); KKlp. temiretki, temrew “ lişay” (Baskakov 1958:634); Kzk. temiretki “ adamnıñ betine, qolına şıġatın qışımalı, jukpalı teri avıruv” (Bolganbayev 1999:631), “l işay” (Bektayev 2001:440); KTat. temrev “l işay” (Useyinov 2005:254); Tat. temreü “l işay” (Ganiyev 2004:318);
(Baskakov 1963:344); Özb. temiratki “ lişay” (Akobirov 1959:423); Çuv. timre, timöre, timrel “l işay” (Fedotov 1996:232); TT. temriye “1. Deride yer Sayfa 844 / 847 Nurgül MOLDALİEVA U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
yer küme durumundaki birtakım kabartılarla kendini gösteren hastalık; 2. Kara yosunu” (TS, 2011: 2320). Taramalardan görüldüğü gibi, temregü kelimesi anlam açısından çağdaş Türk yazıdillerinin çoğunda anlam değişikliğine uğramamış, yalnızca Altaycada “v ücuttaki leke” şeklinde yan anlam kazanmıştır. Clauson, “ a skin disease in whichthe skin is covered with dryscaba (kuru kabukla kaplı bir cilt hastalığı)” olarak açıkladığı bu hastalık adının *temre- Clauson’un bu kelimeyle ilgili morfolojik analizine katıldığını ve genel olarak temregü, temrew, temiretki şekillerinde görülen bu kelimenin *tem(i)re- fiilinden -ġ/-g ve -gü,-ge fiilden isim yapım ekinin eklenmesiyle meydana geldiğini belirtmiştir. Ayrıca temir “de mir” kelimesinden türediği tahmin edilen *temre- fiilinin anlamını, Clauson’un da belirttiği gibi temregü hastalığına yakalanan insanın cildinin demir pasına benzer yaralarla kaplı olmasıyla ilişkili olduğunu ileri sürmüştür (1980:190). Burada dikkat çeken nokta Karahanlı Türkçesinden bu yana çoğu Türk yazıdillerinde temregü,
Karakalpakça ve Özbekçe gibi bazı çağdaş Türk yazıdillerinde temiretki (temirötkü) şeklinde ortaya çıkmasıdır. Yani kelime içinde bir /t/ türemesi mevcuttur. Buradaki temiretki kelimesini tem(i)r-e-t-ki şeklinde morfemlere ayırmak mümkündür. Kanaatimizce temre- fiiline eklenen -t- bir ettirgenlik ekinden başka bir şey değildir. Bundan sonra gelen -ki ya da -kü eki ise -gı/- gu fiilden isim yapım ekinin tonsuz ünsüzlerden sonra gelmiş ve tonsuzlaşmış varyantıdır. Kelimenin temiretki ya da temirötkü varyantındaki t türemesi, bize göre bu kelimenin ait olduğu Türk yazıdillerinde bir çeşit cilt hastalık adları olarak bilinen bezetki “s ivilce”, kıçıtkı “k aşıntı, ürtiker, kurdeşen” gibi kelimelerin tesirinin sonucudur.
Bildirimizin sonucunda yapı ve köken bakımından ele alınan kamçıgu ve temiregü kelimeleriyle ilgili özetle şunları söylemek mümkündür:
korunmasına rağmen Kırgızca, Kazakça, Karakalpakça ve Özbekçe gibi bazı Türk yazıdillerinde temiretki/temirötkü varyantlarının ortaya çıkması, bu adı geçen yazıdillerindeki anlam ve yapı olarak benzer kelimelerden etkilenme olayıdır. Sayfa 845 / 847 DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ BAZI HASTALIK ADLARI ÜZERİNE U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
Kısaltmalar: Alt. : Altayca Az. : Azerbaycan Türkçesi Bşk. : Başkurtça Çuv. : Çuvaşça DLT : Dîvânu Lugâti’t-Türk ESTY : Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov Kırg. : Kırgızca KKlp. : Karakalpakça KMlk. : Karaçay-Malkarca KTat. : Kırım Tatarcası Kum. : Kumukça Kzk. : Kazakça Nog. : Nogayca Özb. : Özbekçe Şor. : Şorca Tat. : Tatarca Trkm. : Türkmence TT. : Türkiye Türkçesi Tuv. : Tuvaca Kaynakça AHMEROV, K. Z. (ed.), 1958, Başkirsko-Russkiy Slovar’, Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey, Moskova. AKMATALİYEV, A., 2011, Kırgız Tilinin Sözdüğü, I-II, Bişkek. AKOBİROV, S. F. (ed.), 1959, Uzbeksko-Russkiy Slovar’, Moskova. BASKAKOV, N. A. (ed.), 1958, Karakalpaksko-Russkiy Slovar’, Moskova. BASKAKOV, N. A. (ed.), 1963, Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskova. BASKAKOV, N. A. (ed.), 1968, Turkmensko-Russkiy Slovar’, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova. BLAGOVA, G.F. (ed.), 1997, Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, K-Q, “Yaz ıki Russkoy Kul’turı”, Moskova. BOLGANBAYEV, A. (ed.), 1999, Kazak Tiliniñ Sözdigi, “Day k-Press” baspası, Almatı. CLAUSON, Sir Gerard., 1972, An Etimological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford. FEDOTOV, M. R., 1996, Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, Çeboksarı. GANİYEV, F. A. (ed.), 2004, Tatarsko-Russkiy Slovar’, Tatarskoye Knijnoye İzdatel’stvo, Kazan. KAÇALİN, M., 2011, Nevâyî Sözleri Ve Çağatayca Tanıklar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Sayfa 846 / 847 Nurgül MOLDALİEVA U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M “AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” (Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
KAŞGÂRLI, Mahmud, 2014, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Çev: A. B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. MUKAMBAYEV, C., 2009, Kırgız Tilinin Diyalektologiyalık Sözdügü, Bişkek. PEKACAR, Ç., 2011, Kumukça-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. SERTKAYA, O. F., 2009 “Div anü Lûgati’t-Türk’te Geçen Kelimeler Türkçe Midir veya Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lûgati’t- Türk’ünde Yabancı Dilden Kelimeler”, Dil Araştırmaları, Sayı. 5, Güz, s. 9-38. SEVORTYAN, E. V., 1980, Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, V, G, D, “Nauk a”, Moskova. TAĞIYEV, M.T. (ed.), 2006, Azärbaycanca-Rusça Lügät, I, Bakı Slavyan Üniversiteti, Bakü. TAVKUL, U., Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000. TENİŞEV, E. R. (ed.), 1968, Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova. TOPARLI, R., VURAL, H. ve KARAATLI, R., 2003, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Türkçe Sözlük, 2011, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. USEYİNOV, S. M., 2005, Krımskotatarsko-Russkiy Slovar’, Simferopol. YUDAHİN, K. K., Kirgizsko-Russkiy Slovar', C. I-II, İzdatel’stvo “Sov etskaya Entsiklopediya”, Moskova, 3. Baskı, 1985. Sayfa 847 / 847 Document Outline
|