www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Elmin Nurizadə Sufizm: gizli elmlərə haqqında araşdırmalar
23
Həməvi onun barəsində yazırdı: ―O, Bağdadda su daşıyır, öz
qazancını yeyirdi‖.
Çətin güzəran, zəhmətli günlər keçirən Əbunəccab Sührəverdi
görkəmli alim , böyük sufi şeyxi kimi şöhrət qazanaraq
Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş, bir müddət ora başçılıq
etmişdi. Əbunəccab xalq içində böyük nüfuza malik sufi şeyxi
kimi tanındığı üçün onun hüququ hakim dairələr tərəfindən
toxunulmaz olub. Mütəfəkkir təqib olunan şəxslərə belə öz
sufi ribatlarında yer verməkdən çəkinmirmiş. Onun qardaşı
oğlu Əbuhəfs Sührəverdi bu cərəyanı inkişaf etdirir. O, böyük
sufi mütəfəkkir olmaqla yanaşı siyasi xadim, nüfuzlu diplomat
idi.
Qısa müddət ərzində böyük şöhrət tapdığından xəlifə Nasiri
Dinillahın qazanmış və Bağdadda baş şeyx rütbəsini
tutmuşdu. Şihabəddin Əbuhəfs Sührəverdi mühüm işlərdə
xilafət üçün elçilik etmiş, diplomatik danışıqlar aparmışdı. Bu
səbəbdən Əbuhəfs Sührəverdinin müsəlman Şərqinin mədəni,
ictimai-siyasi
həyatında
özünəməxsus
yeri
vardı. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə sufizmin ifrat qoluna
mənsub mütəfəkkirlərə gəldikdə isə onlardan Məhəmməd
Bakuvi Əbdülfərəc Zəncani daha məşhurdurlar. Məhəmməd
Bakuvi Şiraz , Nişapur və digər şəhərlərdə yaşayıb. Bakuvinin
ərəb dilində aşağıdakı traktatları var: ―Həllacın həyatının
başlanğıcı və sonu―, ―Sufilərin hekayətləri‖, ―Ariflərin
xəbərləri, Qafillərin xəbərləri. Birinci kitabı L. Massinyonun
vasitəsilə fransız dilinə tərcümə olunaraq Parisdə çap edilib.
Ömrünü axır çağlarında Şiraz yaxınlığında bir mağaraya
çəkilərək orada tək-tənha yaşayıb. Mütəfəkkirin həmin yerdə
məzarı ―Bakuhi‖, ―Baba Kuhi‖ adlanır. Yusif Səmədoğlunun
www.elmler.net
-
Virtual İnterne
t Resurs M
ərkəzi
Elmin Nurizadə Sufizm: gizli elmlərə haqqında araşdırmalar
24
24
―Qətl günü‖ romanındakı məşhur Baba Kaha mistizmi məhz,
bu anlamı ifadə edir. Bunların sırasına Mahmud Təbrizi,
Əbülqasım Qüçeyrinin də əlavə etmək olar. Qüşeyrinin
əsərləri daha çox əxi ordenləri ilə bağlı olub. Qüşeyri
əxilikdən söz açarkən bildirib ki, bu cərəyanın əsasında
humanizm, ictimai bərabərlik, sosial ədalət durur. Onun
―təsəvvüf elminə aid traktat‖ı sufizmin əsaslarını öyrənmək
üçün əsas vasitələrdən hesab olunurdu.
Sufilərə görə insan öz ―Mən‖ini itirib Allahın ―Mən‖ində
vücuda gəlir. Cüneyd Bağdadi yazır ki, ―Haqq sənə məxsus
―Sən‖i öldürür, özünə məxsus ―Sən‖i dirildir. , bilavasitə
Allahla birgə mövcud olursan‖. Pantezim orta əsr Şərq
mütəfəkkirlərinin əsərlərində adətən əl-hülul və əl-ittihad
terminləri ilə ifadə edilir. Əl-hülul ilahi təbiətin insanda
təcəssüm etməsini, insanın təbiətə çevrilməsini göstərir, əl
illihad isə ilahi və insani başlanğıcın birgə mövcudluğu
deməkdir. Panteizmin ən görkəmli nümayəndələri İbn Ərəbi
və Eynəlqüzzat Miyanəçi sayılır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Elmin Nurizadə Sufizm: gizli elmlərə haqqında araşdırmalar
25
Eynəlqüzzət Miyanəçi-Öz ölüm fitvasını
dostundan xahiş edən filosof
Eynəlqüzzat Abdulla Miyanəçi əslən Cənubi Azərbaycanın
Miyanə şəhərindəndir. Coğrafiyaşünas Yaqut Həməvi yazırdı
ki, bu şəhər Təbriz ilə Marağa arasında yerləşdiyi üçün belə
(Miyanə-orta ) adlanmış və həmin iki şəhərlə üçbucaq təşkil
etmişdir. Eynəlqüzzat Miyanəçi Həmədanda doğulub boya-
başa çatdığı üçün Həmədani kimi də məşhurdu. O, baş qazi
vəzifəsində dərin hörmət qazandığından ―Eynəlqüzzat ‖ fəxri
adını alıb. Eynəlqüzzat, yəni ―Ayn əl qüzat azərbaycan
dilində
Qazilərin
gözü‖
deməkdir.
Təhsildə yaradıcılıq fəaliyyətində ənənəvi yollarla getməyən,
həmişə axtarışlarda, həqiqət sorağında olan Eynəlqüzzat
Miyanəçi keçdiyi həyat yoluna nəzər salaraq yazırdı: “Mən
bu yolu seçdim. Mühüm və qeyri-mühüm elmləri nəzərdən
keçirdim. Zərərli və faydalı olan hər şeyi mütaliə etdim.
Hətta öz mətləbimdə məni maraqlandıran nə vardısa ,
onun təhsilinə nail oldum. Faydası az şeylərə baş
qoşmadım, elmdə dolanbac yollarla getmədim. Çünki elm
çox, ömürsə qısadır. Az fayda verəcək təhsildə ömrü
itirmək
axmaqlıqdır“.
Azərbaycan filosofu elmdə və fəlsəfədə çoxlarının qəbul
etdiyi bəzi məqamları, aksiomları kəsinliklə rədd edib. Yenə
də mütəfəkkirin özü bu haqda yazır: “Təqlidin ətəyindən
bəsirət zirvəsinə yüksəlmək axtarışı ilə kəlam kitablarını
www.elmler.net
-
Virtual İnterne
t Resurs M
ərkəzi
Elmin Nurizadə Sufizm: gizli elmlərə haqqında araşdırmalar
26
26
mütaliə etdim. Məqsədimə çatmadım. Məzhəblərin
yalnışlığını gördüm”.
O, 28-29 yaşlarında azad fikirliliyinə görə müsəlman
qanunçuları-fəqihlər tərəfindən təqiblərə məruz qalır. Ayrı-
ayrı yerlərdə onu kafir elan edir, ölümünə fitva verirlər. O,
1127-ci ildə bu xəbəri eşidib, dostu qazi Kəmalüldövləyə
yazır.: “Şəhərdə deyirlər ki, Eynəlqüzzət allahlıq iddiası
edir. Mənim qətlimə fitva veriblər. Ey dost, əgər səndən
fitva istəsələr , sən də fitva ver”. (Böyük maarifçi Mirzə
Fətəli Axundzadənin 1865-ci ildə yazdığı ―Kəmalüldövlə
məktubaları‖ məhz bu məsələlərdən bəhs edir. E. N.)
Azadfikirli filosof yaxın vaxtlarda cəzalanacağını bilirdi.
Lakin o öz amalları, idealları uğrunda qurban getməyi böyük
səadət sayır və bu xoşbəxtliyi barədə fəxrlə yazırdı:“Günlər
keçəcək və bir səhər görəcəksən ki, Eynəlqüzzat bu
müvəffəqiyyətə
nail
olubdur”.
Azərbayacan filosofu dinsizlikdə təqsirləndirilir. Nə sayılan
ailədən çıxması, nə də böyük mənsəb sahibi olması
(Həmadanın baş qazisi idi. E. N) onu ölümdən xilas edir. O,
1128-ci ildə həbs olunur və Bağdada göndərilir. Onun
müasiri İmadəddin İsfahani yazırdı ki, Əbülqasim Dərgəzani
Miyanəçini həbsə aldı, öz zülmündə tələsdi, hökmündə
insafsızlıq etdi. Vəzir filosofun qanını axıtmağa imkan tapmaq
və cismən əldə saxlamaq üçün onu qolubağlı Bağdada apardı.
Miyanəçi zindanda ikən yazdığı ―Şəkva əl Qərib‖ (Bir qəribin
şikayəti) əsərində öz acı dolu həyatından danışır. O, doğma
elindən-obasından uzaq düşdüyünə görə iztirab keçirir,
Dostları ilə paylaş: |