AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
35
erm ni dövl tinin sasını qoymaq ist yirdil r. “Hnçak” partiyasının
proqramına sas n yaradılması n z rd tutulan erm ni dövl ti C nubi
Qafqazın,
rqi Anadolunun v C nubi Az rbaycanın bir hiss sini
hat etm li idi.
Erm ni siyasi partiyaları h yata keçirm k ist dikl ri planlara
mane olan çar m murlarına qar ı terror t tbiq edirdil r. N tic d bir
çox rus m murları v ayrı-ayrı xsl r terror qurbanı oldular. General
Maqsud lixanov-Avarski, Bakının qubernatoru Naka idze, Yeliza-
vetpol (G nc ) quberniyasının qubernatoru Andreyev, polkovnikl r
Bıkov, Saxarov v ba qa dövl t m murları v yüks k rütb li zabitl r
erm nil rin h yata keçirdikl ri terror aktlarının qurbanı olmu dular
1
.
B zi çar m murları is Qafqazda gücl n n narazılıq dal asının
hökum t leyhin istiqam tl n c yind n qorxduqlarından, erm nil rin
müs lmanların ya adı ı razil rd tör tdikl ri qır ınlara bigan qal-
mı , b zi hallarda is onların t r fini saxlamaqla, h r iki t r fin gücü-
nün etnik toqqu malara s rf edilm sin s b b olmu dular.
1905-ci il fevralın 6-da Sabunçu q s b sinin sakini A arza Ba-
bayevin Bakının m rk zind öldürülm si il h rd v traf q s b -
l rd ilk qır ınlar ba lamı dır. Erm nil rin evl rinin damından, p nc -
r l rind n küç d n keç n az rbaycanlılar güll baran edilirdi. Evl r,
ma azalar qar t edilir v yandırılırdı. Bakıdakı bir çox fabrikl r v
mü ssis l r yandırılıb da ıdıldı. Hakimiyy t orqanları qır ınların da-
yandırılmasında acizliyini göst rdi. H r iki t r fd n 1000- yaxın in-
sanın ölm si v yaralanması il n tic l n n qır ınlar fevralın 9-da da-
yandırıldı. Erm nil r h min il avqustun 20-d Bakıda ikinci d f qır-
ınlar tör tmi dil r. ndi “F vvar l r ba ı” adlanan razid yerl
n
erm ni kils sinin z nginin çalınmasından bir neç d qiq sonra erm -
nil rin evl rind n, onlara m xsus ma azalardan az rbaycanlıların üz -
rin sel kimi at açılır. Qısa zamanda i ti a lar Bakı trafındakı q -
s b l ri v neft m d nl rini d bürüyür. Hakimiyy t qüvv l rinin l
aldı ı ciddi t dbirl r say sind qır ınlara avqustun 30-da son qoyulur.
kinci qır ınlar zamanı h r iki t r fd n 500- yaxın insan t l f olmu -
du ki, onların da üçd ikisini müs lman-türk hali t kil edirdi. Bakıda
üçüncü qır ınlar 1905-ci il 20-25 oktyabr tarixind ba vermi dir. 17
oktyabr Manifestinin imzalanmasından iki gün sonra, general Naka-
idzeni öldür n 5 erm ni m hbusunun azadlı a buraxılması üçün
1
(
).
, 1990, c.11.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
36
“Da naksutyun” partiyasının t kilatçılı ı il Bakının m rk zind mi-
tinql r keçirilir. ndiki Nizami küç sind erm nil rl müs lmanlar ar-
ında yenid n silahlı toqqu ma ba verir. Yen d erm ni evl rind n
v ma azalarından az rbaycanlılar at
tutulur. Q z bl nmi müs l-
manlar ks hücuma keçir. Erm ni terrorçularının c bb xanaya çevir-
dikl ri 20-d n artıq erm ni evi yandırılır. Sonrakı günl rd i ti a lar
Bayıl q s b sind davam edir. Güc strukturlarının k skin müdaxil si
il qır ınlar dayandırılır.
Bakıda ba ver n erm ni-müs lman qır ınları b zi mü llifl rin
iddia etdikl ri kimi, bir t sadüf n tic sind deyil, m hz bütün C nubi
Qafqazın varlı erm nil rinin zaman-zaman c m olduqları bir h rd
planlı kild ba vermi di. Erm nil r Bakıda erm ni milyonerl rinin
köm yi il ist dikl rin nail olacaqlarına, Bakının neft s lt n tini ll -
rin keçir c kl rin v bundan sonra bütün C nubi Qafqazdan müs l-
manları silah gücün qovub erm ni dövl ti yaradacaqlarına min idi-
l r. Lakin erm nil rin niyy tl ri ba tutmamı v n tic d m lub ola-
raq qır ınları dayandırmı dılar.
Bakıda ba ver n ilk qır ınlardan sonra erm nil r qanlı m ll ri-
ni r vanda davam etdirmi dil r. Erm ni siyasi partiyalarının sas
m qs di kütl vi qır ınlar tör tm k yolu il vv lc r van quberniya-
sına yiy l nm k, sona is Z ng zur-Qaraba v Qazax-Tovuz istiqa-
m tl rind n hücum ed r k bu iki istiqam t arasında qalan az rbaycan-
lı k ndl rini l keçir r k G nc d birl m kd n ibar t idi.
Bel ki, 1905-ci il fevralın 19-da r van h rind da naklar
az rbaycanlılara r b ti olan v eyni zamanda erm nil r nifr t ed n
Urazov soyadlı rus mill tind n olan quberniya h kimini qubernatorun
d ft rxanasının yaxınlı ında x nc rl q tl yetirmi dil r ki, az rbay-
canlılar aya a qalxsınlar v bununla da qır ınlara start verilmi olsun.
Fevralın 20-d s h r erm nil r ayi yayırlar ki, guya Bazar meyda-
nında az rbaycanlılar erm nil ri do rayırlar. h rd böyük çaxna ma
yaranır. ti a lar iki gün davam edir. Qir ınlar h r iki t r fd n 100-
yaxın ölü v yaralının olması il n tic l nir
1
.
ti a lar 1905-ci il mayın 5-d Naxçıvan q zasının C hri k n-
dind üç n f r müs lmanın a ır yaralanması v mayın 7-d bir n f r
müs lmanın Tumbul k ndind öldürülm si il yenid n qızı mı dı.
Mayın 8-d r van vitse-qubernatoru Baranovski, r van h r qlavası
1
A-Do, göst ril n s ri, s.48-51.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
37
A amolov, Peterburqdan qayıdan Naxçıvan h r qlavası C f rqulu
xan Naxçıvanski birlikd Naxçıvana g lirl r. Qır ınların yatırılması
üçün Tiflisd n general lixanov-Avarski d Naxçıvana gönd rilir.
Erm nil r mayın 10-12-d Naxçıvan
h rind i ti a lar tör dirl r.
Erm ni silahlıları Naxçıvan bazarında müs lmanları güll baran etm y
ba layırlar.
h rin bütün küç l rind tüf ng v tapançalardan at
açılır. Öldürül n, yandırılan v yaralananların sayı 100-ü ötür. ti a lar
traf k ndl r d yayılır. Lakin erm nil r Naxçıvanda m qs dl rin ça-
ta bilmirl r. M.S.Ordubadi yazır ki, erm nil rin m qs di r vandan
Naxçıvana q d r yol üst yerl
n islam k ndl rini da ıtmaqla r van
erm nil rini Naxçıvanda hazır sg ri qüvv l rl birl dirm k, Naxçı-
vandan Z ng zura kimi yol boyunda olan köyl ri da ıdıb, Z ng zur kö-
nüllül ri il Naxçıvandakı sg ri qüvv l ri birl dirm kd n, daha sonra
is Qaraba erm nil ri il laq yaratmaqdan ibar t olmu dur
1
.
Erm nil r Naxçıvan m lubiyy tind n sonra i ti a ları yenid n
r vanda davam etdirmi dil r. Mayın 23-d erm nil rin Qarsaçay ba -
çasında müs lman g ncl rin hücumu il r vanda növb ti qır ınlar
ba lanır. Mayın 31-d r vanda qır ınlar dayandırılsa da, erm nil r t-
raf müs lman k ndl rin hücum etm yi q rara alırlar. El h min ax-
am erm nil r r van q zasının Qırxbulaq mahalının Göz cik k ndin
hücum edirl r. yunun 2-d 10 min n f rlik erm ni alayı M ngüs k n-
din hücum edir. Da ıdılmı 12 müs lman k ndinin halisi T z k nd
qaçır. Erm nil r iyunun 3-d Güllüc k ndin hücum edirl r. Silahsız
hali Tutiy , Damagirm z, Kamal k ndl rin qaçır. Qır ınlar 18 gün
davam edir. N hay t, erm nil r Göz cik, Güllüc , M ngüs, Damagir-
m z, Tutiy , Kamal v M simli k ndl rinı darmada ın edir, mlakla-
rını talan edirl r ki, bir d az rbaycanlılar geri qayıda bilm sinl r
2
.
yunun 3-d Abaran, ör yel, P mb k v Aleksandropoldan g -
l n silahlı d st l rin köm yi il erm nil r Eçmi dzin (Üçkils ) q za-
sının Ü ü k ndin hücum edir, iyunun 8-d müs lmanlar k ndi t rk
edirl r. yunun 9-da erm nil r P rsi, N zr van, Kiçikk nd, Kötüklü,
Qo abulaq, rku, ngirs k, T kiy k ndl rini da ıdırlar. yunun 10-da
erm nil r Eçmi dzind 10 k ndi da ıdırlar. M.S.Ordubadi 1905-ci il-
1
Ordubadi M. S. Qanlı ill r. (1905-1906-cı ill rd Qafqazda ba vermi erm ni-mü-
s lman davasının tarixi). Bakı, 1991, s. 17.
2
.
. «
», 5
1905 ., 105;
A-Do, göst ril n s ri, s.129.
Dostları ilə paylaş: |