AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
33
ERMƏNİLƏRİN 1905-1906-CI İLLƏRDƏ
CƏNUBİ QAFQAZDA AZƏRBAYCANLILARA QARŞI
TÖRƏTDİKLƏRİ KÜTLƏVİ QIRĞINLAR
Nazim Mustafa,
AMEA A. A. Bakıxanov adına
Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi
XX srin vv ll rind C nubi Qafqazda, xüsus n d indiki Er-
m nistan razisind Az rbaycan türkl rin qar ı tör dil n qır ınların
ssenarisi erm nil rin XIX srin sonunda rqi Anadoluda ld etdik-
l ri t crüb y saslanırdı. 1877-1878-ci ill r Rusiya-Türkiy mühari-
b sind n sonra Avropa dövl tl rinin s yl ri n tic sind günd liy
çıxarılan «Erm ni m s l si» sonralar rqi
Anadoluda erm nil r üçün
muxtariyy t ld etm k v müst qil erm ni dövl ti qurmaq üçün bir
vasit y çevrilmi di. Bu muxtariyy tin ld edilm si üçün vv lc
rqi Anadolu vilay tl rind , y ni erm nil rin “Q rbi Erm nistan”
adlandırdıqları vilay tl rd erm nil rin say üstünlüyün nail olmaq
lazım g lirdi. Lakin rqi Anadolu vilay tl rinin heç birind erm ni-
l r say etibarı il üstünlük t kil etmirdil r.
H min ill rd ngilt r v Fransanın yardımı il Türkiy d er-
m nil ri üsyana t hrik ed n t bli at aparılırdı. Bu i r hb rliyi “Ar-
menakan”, “Hnçak” v “Da naksutyun” partiyaları öz
üz rl rin gö-
türmü dül r. Erm nil r kütl vi i ti a lar tör tm k m qs dil türkl r
v kürdl r hücumlar edirdil r ki, qır ınlar ba versin v sonradan da
Avropanın kütl vi informasiya vasit l ri il türkl rin erm nil ri qır-
ınlara m ruz qoyduqlarını dünyaya car ç k bilsinl r.
Erm nil rin Türkiy d 1894-1896-cı ill rd tör tdikl ri i ti a lar
yatırıldıqdan sonra h min i ti a ların i tirakçılarının ks riyy ti C nubi
Qafqaza axı mı dı. Rus mü llifi N. avrovun yazdı ına gör , 1896-cı ild
C nubi Qafqazda 900000, 1908-ci ild 1301000 erm ni ya amı dır.
Dem li, t kc bu dövrd C nubi Qafqaza azı 400000
erm ni g lib yerl -
mi di
1
. H min dövrd C nubi Qafqazda tör dil n cinay tl rin 80 faizi
Türkiy d n g lmi erm nil rin v muzdlu qatill rin payına dü ürdü
2
.
1
. .
:
-
. .
, 1911, c.64.
2
. .
.
. .
-
, 1904, c.137.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
34
XX srin vv ll rind Qafqazda mövcud olan 54 q zadan yalnız
5-d erm nil r çoxluq t kil edirdil r. r van quberniyasındakı 7 q za-
dan 3-d , Yelizavetpol quberniyasındakı 8 q zadan yalnız 1-d erm ni-
l r çoxluq t kil edirdil r. 1905-1906-cı ill r qır ınları r f sind r van
quberniyasında mövcud olan 1301 ya ayı m nt q sind n 959-da az r-
baycanlılar, 342-d erm nil r m skunla mı dılar
1
. Yelizavetpol quber-
niyasında is 1613 k ndd n 390-da erm nil r ya ayırdılar
2
.
XX srin vv ll rind erm ni ovinizminin, mill tçi erm ni par-
tiyalarının maddi v m n vi qida m nb yi rolunu sas n erm ni kils -
l ri oynayırdı. 1903-cü ild kils torpaqlarının
Rusiya Torpaq v m-
lak Nazirliyinin s r ncamına keçirilm si haqqında çıxarılan qanun kil-
s nin maliyy l dirdiyi siyasi partiyaların v onların terrorçu d st l -
rinin maddi v ziyy tin ciddi z rb vurmu du. H min qanunun icrası-
nın qar ısını almaq m qs dil erm ni siyasi partiyalarının terrorçu
d st l ri hakimiyy t m nsublarına qar ı terror aktları h yata keçirm -
y ba lamı dılar. Eyni zamanda, erm ni siyasi partiyaları C nubi Qaf-
qazda anti-türk, anti-müs lman kampaniyasını geni l ndirm y ba -
lamı dılar. Erm ni kils si bu qanun leyhin qiyamlar t kil etmi di.
Erm nil r h min il avqustun 29-da G nc d , sentyabrın 2-d Qarsda
v Bakıda, sentyabrın 12-d u ada, oktyabrın 14-d Tiflisd i ti a -
lar tör tmi v terror aktları h yata
keçirmi dil r
3
.
1905-ci ild Rusiyada i ti a ların ba verm si, çarizm qar ı
narazılıq dal asının gücl nm si C nubi Qafqazda da güclü ks-s da
do urmu du. Bu qarı ıqlıqdan erm nil r m har tl istifad emi dirl r.
Qafqaz Cani inliyinin yüks k rütb li erm ni v erm nip r st m mur-
ları vasit sil silahlandırılan erm ni d st l ri 1905-ci ild C nubi Qaf-
qazda az rbaycanlıların kompakt ya adıqları razil r silahlı hücumlar
edib, etnik t mizl m h yata keçirm kl ,
h min razil rd Türkiy d n
qaçıb g l n erm nil ri m skunla dırmaqla özl rinin say üstünlüyün
nail olmaq, sonra is yeni yaranan erm ni anklavlarını birl dirm kl ,
1
Ա–Դո. Հայ- թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905–1906 թթ.
փաստական, վիճագրական, տեղագրական լուսաբանություններով).
Երևան, 1907, (A-Do. Qafqazda erm ni-türk toqqu ması (1905-1906-cı ill r).
S n dli, statistik, topoqrafik izahlarla. r van, 1907, s. 43.
2
Yen orada, s.143.
3
Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara s hif l ri. Deportasiya. Soyqırım.
Qaçqınlıq. Bakı, 1998, s.47.