28
Bul
oblasttın’ suwının’ temperaturası to’men bolıwı menen xarakterlenedi, ko’pshilik waqıtta
0
0
to’men, suwdın’ joqarg’ı qatlamında ha’m teren’liktede. Jazı qısqa ha’m qısı uzaq dawam etetug’ın
sharayatında bul oblasttın’ akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda ko’plegen muzlar
suwdın’ u’stinde ju’zip ju’redi. Suwdın’ duzlılıg’ı du’nya ju’zi okeanının’ ortasha duzlılıg’ınan
to’men.
Jazda erip atırg’an muzdın’ shetlerinde fitoplanktonnın’, keyin ala zooplanktonnın’ massalıq
jıynalg’an oblastları payda boladı. Sonın’ ushında bul oblasttın’ suwları ha’r qıylı tiri organizmlerge
bay, olardan: ayaqqanatlı molyuskalar limatsiy, narval ha’m beluxa, chaykalar ha’m chistikler
quslardan. Chaykalardan endemik aq chayka, al chistiklerden kyurik xarakterli. Tyulenlerden bul
oblast ushın ten’iz qoyanı, norka, xoxlach, ha’m morj xarakterli. Arktikalıq suwda burınları ju’da’
ko’p ushırasqan grenlandiya kiti ha’zirgi waqıtları derlik joq etilgen. Aq ayıw jıl boyı muzlıqlardın’
u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m chistiklerdin’ koloniyaları («qus
bazarları») bul oblasttın’ tu’slik bo’leklerine xarakterli. Balıqlardan sayka ha’m navaga qaptallap
ju’ziwshiler ha’m ten’ ayaqlılar wa’killeri ushırasadı. Bir neritikalıq podoblast bar.
2. Boreal-Atlantika oblastı
3. Boreal-Tınısh okean oblastı. Bul eki oblast bir neshe uqsas qa’siyetlerge iye. Bul jerlerde muz
qatlamı Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda derlik ko’p maydandı qaplamaydı ha’m uzaq waqıtqa emes.
Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası a’dewir bay.
Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi. Haywanlar
osoblardın’ sanı boyınsha bay, sol ushın lastlı ayaqlılar ha’m balıq o’ndirisi usı oblasttın’ rayonlarına
tuwra keledi.
Eki oblasttada-tissiz kit, delfinler, haqıyqıy (qulaqsız) tyulenler, quslardan chistikler
ushırasadı. Balıqlardan osetr ha’m lososlar xarakterli. Bul oblastlarda qon’ır suw otları ko’p al qızıl
suw otı kemlew.
Boreal-Tınısh okean oblastında amfiboreal tu’rlerdin’ ko’p sanlıg’ınan basqa, Boreal-Atlantika
oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı,
balıqlardan uzaq shıg’ısta epdemiklerden-keta, gorbusha, chavıcha, nerka h.t.b. Ko’beyiw waqtında
Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi.
Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon ha’m
ku’l ren’ kitler xarakterli.
18 a’sirde u’lken, uzınlıg’ı 8-10 m ge deyingi ten’iz sıyır tolıg’ı menen joq etildi. (Beringtin’
qasındag’ı jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes,
uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası.
Eki
neritikalıq podoblastı bar-birinshisi-Shıg’ıs Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisi-Arqa
Amerika menen baylanısqan. Boreal-Atlantika oblastı Boreal-Tınısh okean oblastına qarag’anda
tu’rlerdin’ sanı, endemik tu’rler boyınsha bir qansha jarlılaw. Bul jerde qulaqlı tyulen, kalanlar, u’lken
krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq tumsıqlı delfin, uzın
tumsıqlı tyulen endemik bolıp esaplanadı. Qanatsız gagara qusı, o’tken a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı
menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı.
Kambala balıqlardın’ wa’killeri de ushırasıp, olardan paltus, ten’iz tili, h.t.b. Omıtqasızlardan omar
xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika
jag’alahları, ha’m Batıs Evropa. Bul eki oblasttın’ tu’slik shegarası 40
0
arqa ken’lik boyınsha o’tedi.
4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı.
Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları.
Bul eki oblast tropikalıq ha’m ekvatoriyalıq suwlardı iyelewshi, bir-birine uqsas bolıp keledi. Bul
oblastlarg’a xarakterli na’rse, suwının’ joqarg’ı qatlamının’ (u’stingi qatlamının’) temperaturası
ba’rqulla joqarı boladı. Issılıqtı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri suwdın’ joqarg’ı qabatında jasaydı, al suwıq
suwdı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri to’mengi teren’ qabatında jasaydı. Tek usı oblastlar territoriyasında
mangraler soobshestvoları ha’m korall rifleri ushırasadı. Balıqlardın’ ha’r qıylı tu’rleri ushırasadı.
A’sirese u’lken akulalardın’ ha’m skatlardın’ tu’rleri ko’plep ushırasadı. Ushatug’ın balıq bul
oblastlarg’a xarakterli. Bul jerde suw tasbaqası ushırasadı. Quslardan-faetanlar ha’m fregatlar, su’t
emiziwshilerden-aq qarınlı tyulen, kashalot, sirenalar xarakterli.
Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastında karlik kashalot, kogiya ha’m uwlı ten’iz jılanı
ushırasadı h.t.b. haywanlar. Eki neritikalıq podoblastqa ajıraladı: Tropikalıq-Avstraliya-Shıg’ıs
Afrikalıq, Tropikalıq-Batıs Amerika.
29
Tropikalıq-Atlantika oblastında u’sh neritikalıq podoblasttı ajıratıwg’a boladı: Tropikalıq-
Shıg’ıs Amerika, Tropikalıq-Batıs-Afrika, ha’m Jer Orta ten’iz.
6. Notalno-Antarktikalıq oblast.
Bul oblastta sut emiziwshilerden grivistıy sivuch, kotik, tyulen, treska gagra h.t.b. ushırasadı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. İshki suwlardın’ qanday tipleri bar?
2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi?
3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi?
4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’?
10-lektsiya.
O’ZBEKSTANNIN’ FLORASI HA’M FAUNASININ’ LANDShAFTLAR BOYLAP
JAYLASIWI. TA’BİY”IY RESURSLARIN QOR”AW HA’M RATsİONAL PAYDALANIW.
JOBASI:
1.Sho’lde tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanlar.
2.Tog’aylarda tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanatlar.
3.Taw aldı adırlarındag’ı o’simlik ha’m haywanatlar.
Ta’biyatta bir tu’rdegi o’simlikler a’dette basqa tu’rdegi o’simliklerden o’z aldına bo’lek
jasamaydı. Olar birgelikte tirishilik etedi. Ha’r tu’rli o’simliklerdin’ bir qıylı ha’m sonday jag’daylarda
birge jasawının’ sebebi, o’simliktin’ ha’r bir tu’ri sırtqı ortalıqqa o’zi iykemlesedi.
O’zbekstannın’ ta’biyatı ju’da’ quramalı bolıp, onda tegislik ha’m oypatlıqlar, sho’l ha’m espe
qumlıqlar, taw ha’m tog’aylıqlar bar.
Sho’listanıqlar O’zbekstannın’ ko’pshilik bo’limin iyeleydi.. Bul zona o’zine ta’n
o’zgesheliklerge iye. Gu’zdegi yamasa ba’ha’rdegi jawınlı da’wirde espe qumlardın’ jan
bawırlarındag’ı ıg’allı jerlerde tuqımlar o’sip shıg’adı. Biraq son’ınan jawınlar toqtap qalg’anlıqtan
ko’pshilik na’ller quwrap qaladı. Bir aydan keyin aman qalg’an na’lshe tez o’se baslaydı. Sho’ldin’
qumlıqlarında tiykarınan selew, ju’zgin, ra’n’ler ha’m seksewiller o’sip tirishilik etedi. İlimpazlar
selewdi espe qumlardag’ı birinshi qonıslanıwshı dep ataydı. Espe qumlarda juwsan, soralar ha’m
efemer o’simlikler o’sedi.
Efemerler tek g’ana atmosferadan jawın-shashınlar jawıp turg’an waqıtta: erte ba’ha’rde ha’m
gu’zde g’ana jasaydı. Bul o’simlikler iyun ayında qumg’a tuqımların qaldırıp o’zleri o’lip, quwrap
qaladı. Geypara o’simlikler jazda o’lmeydi, olar tınıshlıq halına o’tedi. Mısalı, lala gu’linde jer u’sti
organları g’ana quwrap al pıyazshaları topıraqta jasaydı.
Sho’lde hawa qurg’aq ha’m ıssı bolıp, jawın-shashın ju’da’ az jawadı (jılına 180-200mm).
Sonın’ ushın sho’lde o’setug’ın o’simliklerdin’ tamırları uzın bolıp keledi (to’mendegi ıg’aldı alıw
ushın), olardın’ japıraqları formaların o’zgertken (suwdı az puwlandırıw ushın) boladı. Mısalı:
ko’pshilik o’simliklerdin’ japırag’ı kishkene bolıp, olar tikenge aylang’an, al ayrımlarında qabırshaqqa
aylang’an boladı.
Sho’lde tiykarınan jer bawırlawshılar, su’t emiziwshilerden kemiriwshiler, u’stemlik etedi.
Mısalı, jılanlar, kesirtkeler, tasbaqalar, balpaq tıshqanlar, h.t.b. Tuyaqlılardan bolsa U’stirtte saygak,
Qızılqumda jayranlardı atap o’tsek boladı. Biraq sho’listan fauna ha’m florası basqa biotoplarg’a
qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın kerekli bolg’an
sha’rayat joq.
O’zbekstannın’ da’rya alaplarında jaylasqan puta ha’m ag’ashlar tog’aylar dep ataladı.
Elimizdegi tog’aydın’ barlıq tirishiligi da’rya menen tıg’ız baylanıslı boladı. Bul poyas ayrıqsha
o’zgeshelikke iye. Olar yag’nıy tog’aylardın’ japıraqları ku’shli ıg’allang’an bolıp, jer astı suwları jer
betine jaqın jaylasadı. Sonlıqtan bul jerlerde jasawshı o’simlikler suwg’a artıqmash toyıng’an boladı.
Basqa ta’repinen tog’ay sho’listan menen tıg’ız baylanısta boladı. Tog’ay o’simlikleri jaqtılıq su’ygish
ha’m sayag’a shıdamsız boladı. Tog’ay biotsenozında dominantlıq roldi toran’g’ıllar, jiydeler, tallar
ha’m jın’g’ıllıqlar iyeleydi. Olar menen birge sho’p o’simlikler de (jantaq, sora h.b) aralasıp o’sedi.
O’zbekstanda da’rya alaplarınan basqa taw qıyalıqlarında da tog’aylar gezelesedi. Tawdag’ı
tog’aylar da’rya alaplarındag’ı tog’aylardan anag’urlım o’zgeshe boladı. Olardın’ tirishilik etiw
jag’dayları basqasha: topıraqta ıg’allıq az, jazda tawda hawa ıg’allı ha’m salqınlaw boladı. Tog’aylar
da’rya alaplarındag’ıday qalın’ bolıp o’spey, olar siyrek bolıp o’sedi. Tawdag’ı tog’aylardı payda