Microsoft Word Biogeografiya doc
Yüklə 407,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Boreal-Atlantika oblastı 3. Boreal-Tınısh okean oblastı
- 4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı. Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları.
- 6. Notalno-Antarktikalıq oblast
- 2.Tog’aylarda tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanatlar. 3.Taw aldı adırlarındag’ı o’simlik ha’m haywanatlar.
28 Bul oblasttın’ suwının’ temperaturası to’men bolıwı menen xarakterlenedi, ko’pshilik waqıtta 0 0 to’men, suwdın’ joqarg’ı qatlamında ha’m teren’liktede. Jazı qısqa ha’m qısı uzaq dawam etetug’ın sharayatında bul oblasttın’ akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda ko’plegen muzlar suwdın’ u’stinde ju’zip ju’redi. Suwdın’ duzlılıg’ı du’nya ju’zi okeanının’ ortasha duzlılıg’ınan to’men.
Jazda erip atırg’an muzdın’ shetlerinde fitoplanktonnın’, keyin ala zooplanktonnın’ massalıq jıynalg’an oblastları payda boladı. Sonın’ ushında bul oblasttın’ suwları ha’r qıylı tiri organizmlerge bay, olardan: ayaqqanatlı molyuskalar limatsiy, narval ha’m beluxa, chaykalar ha’m chistikler quslardan. Chaykalardan endemik aq chayka, al chistiklerden kyurik xarakterli. Tyulenlerden bul oblast ushın ten’iz qoyanı, norka, xoxlach, ha’m morj xarakterli. Arktikalıq suwda burınları ju’da’ ko’p ushırasqan grenlandiya kiti ha’zirgi waqıtları derlik joq etilgen. Aq ayıw jıl boyı muzlıqlardın’ u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m chistiklerdin’ koloniyaları («qus bazarları») bul oblasttın’ tu’slik bo’leklerine xarakterli. Balıqlardan sayka ha’m navaga qaptallap ju’ziwshiler ha’m ten’ ayaqlılar wa’killeri ushırasadı. Bir neritikalıq podoblast bar.
qatlamı Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda derlik ko’p maydandı qaplamaydı ha’m uzaq waqıtqa emes. Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası a’dewir bay. Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi. Haywanlar osoblardın’ sanı boyınsha bay, sol ushın lastlı ayaqlılar ha’m balıq o’ndirisi usı oblasttın’ rayonlarına tuwra keledi.
Eki oblasttada-tissiz kit, delfinler, haqıyqıy (qulaqsız) tyulenler, quslardan chistikler ushırasadı. Balıqlardan osetr ha’m lososlar xarakterli. Bul oblastlarda qon’ır suw otları ko’p al qızıl suw otı kemlew. Boreal-Tınısh okean oblastında amfiboreal tu’rlerdin’ ko’p sanlıg’ınan basqa, Boreal-Atlantika oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı, balıqlardan uzaq shıg’ısta epdemiklerden-keta, gorbusha, chavıcha, nerka h.t.b. Ko’beyiw waqtında Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi.
Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon ha’m ku’l ren’ kitler xarakterli. 18 a’sirde u’lken, uzınlıg’ı 8-10 m ge deyingi ten’iz sıyır tolıg’ı menen joq etildi. (Beringtin’ qasındag’ı jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes, uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası. Eki neritikalıq podoblastı bar-birinshisi-Shıg’ıs Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisi-Arqa Amerika menen baylanısqan. Boreal-Atlantika oblastı Boreal-Tınısh okean oblastına qarag’anda tu’rlerdin’ sanı, endemik tu’rler boyınsha bir qansha jarlılaw. Bul jerde qulaqlı tyulen, kalanlar, u’lken krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq tumsıqlı delfin, uzın tumsıqlı tyulen endemik bolıp esaplanadı. Qanatsız gagara qusı, o’tken a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı. Kambala balıqlardın’ wa’killeri de ushırasıp, olardan paltus, ten’iz tili, h.t.b. Omıtqasızlardan omar xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika jag’alahları, ha’m Batıs Evropa. Bul eki oblasttın’ tu’slik shegarası 40 0 arqa ken’lik boyınsha o’tedi. 4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı. Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları. Bul eki oblast tropikalıq ha’m ekvatoriyalıq suwlardı iyelewshi, bir-birine uqsas bolıp keledi. Bul oblastlarg’a xarakterli na’rse, suwının’ joqarg’ı qatlamının’ (u’stingi qatlamının’) temperaturası ba’rqulla joqarı boladı. Issılıqtı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri suwdın’ joqarg’ı qabatında jasaydı, al suwıq suwdı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri to’mengi teren’ qabatında jasaydı. Tek usı oblastlar territoriyasında mangraler soobshestvoları ha’m korall rifleri ushırasadı. Balıqlardın’ ha’r qıylı tu’rleri ushırasadı. A’sirese u’lken akulalardın’ ha’m skatlardın’ tu’rleri ko’plep ushırasadı. Ushatug’ın balıq bul oblastlarg’a xarakterli. Bul jerde suw tasbaqası ushırasadı. Quslardan-faetanlar ha’m fregatlar, su’t emiziwshilerden-aq qarınlı tyulen, kashalot, sirenalar xarakterli. Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastında karlik kashalot, kogiya ha’m uwlı ten’iz jılanı ushırasadı h.t.b. haywanlar. Eki neritikalıq podoblastqa ajıraladı: Tropikalıq-Avstraliya-Shıg’ıs Afrikalıq, Tropikalıq-Batıs Amerika. 29 Tropikalıq-Atlantika oblastında u’sh neritikalıq podoblasttı ajıratıwg’a boladı: Tropikalıq- Shıg’ıs Amerika, Tropikalıq-Batıs-Afrika, ha’m Jer Orta ten’iz.
Bul oblastta sut emiziwshilerden grivistıy sivuch, kotik, tyulen, treska gagra h.t.b. ushırasadı.
1. İshki suwlardın’ qanday tipleri bar? 2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi? 3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi? 4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’?
Ta’biyatta bir tu’rdegi o’simlikler a’dette basqa tu’rdegi o’simliklerden o’z aldına bo’lek jasamaydı. Olar birgelikte tirishilik etedi. Ha’r tu’rli o’simliklerdin’ bir qıylı ha’m sonday jag’daylarda birge jasawının’ sebebi, o’simliktin’ ha’r bir tu’ri sırtqı ortalıqqa o’zi iykemlesedi. O’zbekstannın’ ta’biyatı ju’da’ quramalı bolıp, onda tegislik ha’m oypatlıqlar, sho’l ha’m espe qumlıqlar, taw ha’m tog’aylıqlar bar. Sho’listanıqlar O’zbekstannın’ ko’pshilik bo’limin iyeleydi.. Bul zona o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye. Gu’zdegi yamasa ba’ha’rdegi jawınlı da’wirde espe qumlardın’ jan bawırlarındag’ı ıg’allı jerlerde tuqımlar o’sip shıg’adı. Biraq son’ınan jawınlar toqtap qalg’anlıqtan ko’pshilik na’ller quwrap qaladı. Bir aydan keyin aman qalg’an na’lshe tez o’se baslaydı. Sho’ldin’ qumlıqlarında tiykarınan selew, ju’zgin, ra’n’ler ha’m seksewiller o’sip tirishilik etedi. İlimpazlar selewdi espe qumlardag’ı birinshi qonıslanıwshı dep ataydı. Espe qumlarda juwsan, soralar ha’m efemer o’simlikler o’sedi. Efemerler tek g’ana atmosferadan jawın-shashınlar jawıp turg’an waqıtta: erte ba’ha’rde ha’m gu’zde g’ana jasaydı. Bul o’simlikler iyun ayında qumg’a tuqımların qaldırıp o’zleri o’lip, quwrap qaladı. Geypara o’simlikler jazda o’lmeydi, olar tınıshlıq halına o’tedi. Mısalı, lala gu’linde jer u’sti organları g’ana quwrap al pıyazshaları topıraqta jasaydı. Sho’lde hawa qurg’aq ha’m ıssı bolıp, jawın-shashın ju’da’ az jawadı (jılına 180-200mm). Sonın’ ushın sho’lde o’setug’ın o’simliklerdin’ tamırları uzın bolıp keledi (to’mendegi ıg’aldı alıw ushın), olardın’ japıraqları formaların o’zgertken (suwdı az puwlandırıw ushın) boladı. Mısalı: ko’pshilik o’simliklerdin’ japırag’ı kishkene bolıp, olar tikenge aylang’an, al ayrımlarında qabırshaqqa aylang’an boladı. Sho’lde tiykarınan jer bawırlawshılar, su’t emiziwshilerden kemiriwshiler, u’stemlik etedi. Mısalı, jılanlar, kesirtkeler, tasbaqalar, balpaq tıshqanlar, h.t.b. Tuyaqlılardan bolsa U’stirtte saygak, Qızılqumda jayranlardı atap o’tsek boladı. Biraq sho’listan fauna ha’m florası basqa biotoplarg’a qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın kerekli bolg’an sha’rayat joq. O’zbekstannın’ da’rya alaplarında jaylasqan puta ha’m ag’ashlar tog’aylar dep ataladı. Elimizdegi tog’aydın’ barlıq tirishiligi da’rya menen tıg’ız baylanıslı boladı. Bul poyas ayrıqsha o’zgeshelikke iye. Olar yag’nıy tog’aylardın’ japıraqları ku’shli ıg’allang’an bolıp, jer astı suwları jer betine jaqın jaylasadı. Sonlıqtan bul jerlerde jasawshı o’simlikler suwg’a artıqmash toyıng’an boladı. Basqa ta’repinen tog’ay sho’listan menen tıg’ız baylanısta boladı. Tog’ay o’simlikleri jaqtılıq su’ygish ha’m sayag’a shıdamsız boladı. Tog’ay biotsenozında dominantlıq roldi toran’g’ıllar, jiydeler, tallar ha’m jın’g’ıllıqlar iyeleydi. Olar menen birge sho’p o’simlikler de (jantaq, sora h.b) aralasıp o’sedi. O’zbekstanda da’rya alaplarınan basqa taw qıyalıqlarında da tog’aylar gezelesedi. Tawdag’ı tog’aylar da’rya alaplarındag’ı tog’aylardan anag’urlım o’zgeshe boladı. Olardın’ tirishilik etiw jag’dayları basqasha: topıraqta ıg’allıq az, jazda tawda hawa ıg’allı ha’m salqınlaw boladı. Tog’aylar da’rya alaplarındag’ıday qalın’ bolıp o’spey, olar siyrek bolıp o’sedi. Tawdag’ı tog’aylardı payda Yüklə 407,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|