Microsoft Word Biogeografiya doc
Yüklə 407,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1) Supralitoral
- 1) Nekton
- 3) Pleystonlar
26 1) Suwdın’ temperaturası bul tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ (o’simlik ha’m haywanlar) ku’n nurınan kelip tu’sken ıssılıq energiyasına g’a’rezli bolıwshı organizmler bolıp esaplanadı. Suwdın’ bunday qatlamındag’ı jasawshı organizmler suw temperaturası to’men bolg’an basqa geografiyalıq zonada sonday-aq suwdın’ teren’li qatlamlarında jasaw imkaniyatına iye emes: 2) Suwdın’ duzlılıg’ı. Ulıwma jer sharı okeanlarının’ suwının’ ortasha duzlılıg’ı 35 % bolıp, ha’zirgi Aral ten’izinin’ suwının’ duzlılıg’ı 22-25% - 27% . Ulıwma okean yamasa ten’iz suwlarının’ duzlılıg’ı tiykarınan ten’izlerdin’ ha’m okeanlardın’ geografiyalıq jaylasıw ornına, sonday-aq bul suw territoriyasına tu’sip turıwshı dushshı suw da’ryalardın’ sanına ha’m okean ten’iz suwının’ sonın’ ta’sirinde ha’m basqa da faktorlar na’tiyjesinde ag’ısının’ tezligine baylanıslı boladı. 3) Suw qatlamının’ basımı okean ha’m ten’izlerdin’ teren’ligi artqanı sayın olardın’ basımı da arta baslaydı. Mısalı: suw u’sti qatlamında suwdın’ basımı normal bolatug’ın bolsa, al okean suwının’ 11 km teren’likte suwdın’ basımı ortasha 1100 atmosferag’a jetedi. Sonlıqtanda suwdın’ u’stki qatlamında jasawshı organizmler menen suwdın’ teren’likte jasawshı organizmlerden u’lken ayırmashılıqlarına iye boladı. Ulıwma okean territoriyaları ekologiyalıq jaqtan bir neshe oblast tiplerine bo’linedi. Usı okeannın’ ekologiyalıq oblastlarda organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligi ha’r qıylı oblastqa baylanıslı o’zgerisinin’ ayırmashılıqlarına iye boladı. Okean territoriyasın tiykarınan eki gruppag’a bo’ledi: 1) tiykarg’ı suw qatlamı bunı pelagial dep ataydı. 2) okean ha’m ten’iz territoriyalarının’ tu’bi bunı bental dep ataydı. Ulıwma bental o’z gezeginde okeanlardın’ ha’m ten’izler teren’ligine baylanıslı bir neshe gruppag’a bo’linedi. 1. Supralitoral 2. Litoral 3. Sublitoral 4. Batial 5. Abissial
aytılıp, yamasa ten’iz qa’ddinen en’ joqarg’ı suwdın’ ko’teriliw (priliv), ha’m ha’r qıylı okean suwının’ ta’sirlerinin’ astındag’ı territoriya uchastkalarına aytıladı. Bul territoriyada jasawshı organizmler jer ha’m suw haywanları bolıwı mu’mkin. 2) Litoral - Okean territoriyasının’ bul uchastkası tiykarınan ten’iz ha’m okean jag’alawları shegaraların iyelep, okeanlardın’ suwının’ iyelep turg’an shegarası menen okean suwının’ 40-50 m teren’likke shekemgi aralıqqa aytıladı. Bunday uchastkalarda tiykarınan jasawshı suw organizmleri okean suwının’ tasıwı ha’m qaytıwına g’a’rezli bolıp esaplanadı. 3) Sublitoral - uchastkaları bul uchastkalar litoral uchastkaları menen shegaralasıp, okean territoriyasının’ 50 m baslap 200 m teren’likke shekemgi aralıq uchastkalarına aytıladı. Bul uchastkalaradag’ı jasawshı ko’pshilik omırtqasız suw haywanları en’ ko’p awlanatug’ın haywanlardan bolıp esaplanadı. Ulıwma okean territoriyasının’ sayız uchastkaları ha’m olardag’ı jasawshı barlıq organizmler menen birge bul territoriyalarda okeanlardı nerititikalıq (nerit) oblastları dep ataladı. Bul oblast ushın tiykarınan to’mendegi iri qa’siyetler xarakterli bolıp esaplanadı. Olardan 1) suw qatlamının’ qozg’alıwının’ basqa qatlamlarg’a salıstırg’anda ko’p bolıwı, 2) sutkalıq a’hm ma’wsimlik jag’daylarg’a baylanıslı suw temperaturasının’ o’zgesheligi, 3) bul oblastqa ku’n nurı jaqtılıg’ının’ ko’p tu’siwi, 4) usı oblasttın’ suw haywanlarının’ ha’m o’simliklerinin’ ko’p sang’a iye bolıwı. Sonlıqtan da okeanlardın’ bul oblastları adamzat ja’miyeti ushın en’ a’hmiyetli suw territoriyaları bolıp esaplanadı. Ulıwma jer planetası boyınsha barlıq okean oblast territoriyalarının’ neritikalıq oblastı ha’m onın’ ulıwma ko’elmi ortasha barlıq okean territoriyasının’ tek g’ana 8 % quraydı, yag’nıy ortasha 29 mln. km 2
okean territoriyasın iyeleydi. Biarqta bunday neritikalıq oblast barlıq okean tu’plerinde arealdı payda etpey, u’stingi areal xarakterine iye bolıp esaplanadı. 4) Batial - bunday territoriyalar materik jag’alawalrındag’ı okean territoriyaları, kelip shegaralasqan uchastkalarda 200 m den 2000 m-ge shekemgi neritikalıq oblast penen abissal uchastkasının’ aralıq qatlamı bolıp esaplanadı. Batial territoriyaları salıstırmalı tu’rde olardın’ joqarı qatlamı jaqtılıqtı az alıwshı, al to’mengi qatlamı ko’riniwshi jaqtılıq ulıwma bolmaydı. Ulıwma bul uchastkada neritikalıq oblastqa salıstırg’anda okean astı gruntları egerde neritikalıq oblastlarda galeshnik ha’m rakunichnik bolsa al bul territoriyada ko’binese mayda mexanikalıq sostavqa iye bolıwshı batpaqlıq (il) gruntlarg’a iye boladı.
27
uchastkalarına kirip, bul territoriyalarg’a suwdın’ joqarg’ı kosmostan ekvator ta’repke qozg’alıw mu’mkinshiligine iye, en’ az territoriyalar bo’legi ha’m suw temperaturası 0 0 aspaytug’ın uchastkalar, jaqtılıq derlik joq. Sog’an baylanıslı bul territoriyada jasıl o’simlikler pu’tkilley ushıraspaydı. Suwdın’ qatlamında-pelagialda-epipelagial qatlamı ajıraladı-bul 200 m teren’likke shekemgi okean qabatı. Teren’ suw qatlamg’a iye bolıwshı pelagial-territoriyası o’z gezeginde ja’ne 2 qatlamg’a bo’linedi.
qatlamında tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ u’lken to’rt gruppası ushırasadı. 1. Nekton. 2. Plankton. 3. Pleyston. 4. Neyston. 1) Nekton - dep suwdın’ salıstırmalı tu’rde joqarı qabatında aktiv qozg’alıw imkaniyatına iye bolıwshı organizm gruppalarının’ jıyındısına aytıladı. 2) Plankton- suwdın’ joqarg’ı qatlamında jasawshı salıstırmalı tu’rde a’ste qozg’alıwshı ko’binese ten’iz ha’m okean ag’ısları na’tiyjesinde qozg’alıwshı organizmler. 3) Pleystonlar-bular tikkeley suwdın’ betinde jasawshı o’simlik du’nyası. 4) Neystonlar- tikkeley suwdın’ betinde jasawshı haywanat du’nyası.
Jer
planetası ulıwma o’zinin’ qurılısı boyınsha 3/1 bo’limi qurg’aqshılıq bolsa, al qalg’an 2 bo’limi suw qatlamları menen qaplanadı. Yag’nıy jer planetasının’ derlik ko’pshilik territoriyası okean territoriyasına sa’ykes keledi degen so’z. Usı okean territoriyalarındag’ı organizmlerdin’ jasawı ha’m geografiyalıq tarqalıwı jer sharı okeanlarında bir qıylı emes, sonlıqtanda jer planetasının’ qurg’aqshılıq territoriyası sıyaqlı suw organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwı boyınsha okean territoriyasında biogeografiyalıq maqset ushın bir neshe bo’limlerge bo’linedi. Ulıwma okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionların o’zlerinin’ maqsetleri ha’m xarakteri boyınsha ha’r qıylı kategoriyalarg’a bo’linedi. Olardan : oblast, podoblast, provintsiya. Okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionlarının’ shegaraları qurg’aqshılıqtın’ biogeografiyalıq regionlarının’ shegaralarına salıstırg’anda, bir region ekinshi regiong’a o’tiw jag’dayı, salıstırmalı tu’rde a’ste aqırın iske asadı. Bunın’ birden-bir tiykarg’ı sebebi bolıp, okean territoriyaları qurg’aqshılıqqa salıstırg’anda relefi jag’ınan derlik ayırılmay, sonın’ sebebinen bul territoriyalar ko’binese tek ta’biyg’ıy zonalarg’a g’a’rezli bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda Okean teritoriyasının’ suwları tiykarınan eki u’lken royong’a ayrıladı. 1. Tiykarg’ı okean territoriyasının’ suwları 2. Sol biogeografiyalıq regionnın’ neritikalıq regionları. Ulıwma okean teritoriyasının’ ha’r-bir biogeografiyalıq regionı bir yamasa eki okean teritoriyası podoblastına ha’m sol biogeografiyalıq regionnın’ jer planetasındag’ı ornalasqan ta’biyg’ıy zonasına baylanıslı bir-neshe neritikalıq uchastkalarg’a yamasa provintsiyalarg’a bo’linedi. Solay etip ulıwma jer planetasında okean territoriyaların biogeografiyalıq rayonlastırıwda birinshiden: tiykarg’ı okeanlardın’ jaylasıw ta’biyiy zonalarına baylanıslı, bolsa ekinshiden suwda yamasa okean territoriyasında jasawshı organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwına ja’nede olardın’ ha’r qıylı ta’biyg’ıy zonag’a baylanıslı suwdın’ ekologiyalıq ta’sirlerine iykemlesiw mu’mkinshiligine g’a’rezli boladı. Ulıwma jer planetasının’ okean territoriyasın tiykarınan to’mendegi 7 oblastqa bo’linedi: 1. Arktikalıq oblast. 2. Boreal - Atlantika oblast. 3. Boreal - Tınısh okean oblast. 4. Tropikalıq - Atlantika oblast. 5. Tropikalıq - Tınısh okean oblast. 6. Notal Atlantika oblast. 7. Antarktikalıq oblast. 1. Arktikalıq oblast. Okean territoriyasının’ bul biogeografiyalıq oblastı tiykarınan arqa yarım shardın’ en’ joqarg’ı territoriyasında jaylasıp bul oblasttın’ arqa shegarası derlik salıstırmalı tu’rde arqa kosmosqa shekem, al tu’slik shegarası Shpitsbergen atawı, sodan Nyufauntlend atawı, Arqa-batıs shegarası Kola yarım atawına shekem, Bering ten’izinin’ arqa ta’repinen, Aziya ha’m Arqa Amerikanın’ aralıg’ınan o’tedi.
Yüklə 407,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|