Microsoft Word Biogeografiya doc

 

18

jasaydı. Dala ushın ko’p sanlı aspektlerdin’ almasıwı xarakterli. Tuyaqlılar, kemiriwshiler, quslardan-

torg’aylar jasaydı, kesirtke ha’m jılanlar jasaydı. Qubla Amerikanın’ pampasları perlovnik, kovıl 

(selew), tarı paspalum tu’rinde ushırasadı. Jan’a Zelandiyada g’a’lle o’simlikleri (tussoklar) myatlik, 

ovsyanitsa tu’rinde ushırasadı. 

8. Yarım sho’ller. Selewler, kishi susluk hm torg’aylar o’zlerine qolaylı sha’rayat tawıp aladı. 

9. Sho’listanlar. temperatura rejimine baylanıslı bo’linedi. Olardan biri (ortasha poyas sho’li) 

ıssı jaz ha’m suwıq qıs penen, al basqaları (tropik poyas sho’li)-jıl dawamındag’ı joqarı temperatura 

menen xarakterlenedi. Jıllıq jawın shashın 200 mm den aspaydı. Tiykarg’ı topıraqları-sur ha’m ashıq 

sur topıraqlar bolıp onda jen’il eriwshi duzlar ko’p boladı. Sho’listannın’ to’rt tipi bar: 1. Glinisli. 2  

Shorlı 3. Qumlı. 4. Taslı 

Sho’l o’simlikleri (yarım putalar) jazda tınısh halında o’sedi. Tropik poyastag’ı sho’llerde 

sukkulentler ko’p boladı. Ortasha poyasta qısta olar japırag’ın to’gedi yamasa qıslaydı. Efemer ha’m 

efemeroydlar o’sedi. Qumlı sho’listanda o’simliklerdin’ tamırı uzın boladı. Haywanlar uyada jasaydı. 

Kesirtke jılanlar, nasekomalar tirishilik etedi. Su’t emiziwshilerden antilopalar, saygaklar, 

kemiriwshiler jasaydı. Seksewil, massası 500 ts/ga efemer putalar-125 ts/ga. Birinshi o’nim 60-80 

ts/ga. Avstraliyada akatsiya, Amerikada-kaktuslar, Qubla Afrikada-aloe o’sedi. 

10. Qurg’aq-subtropik ha’m putalar zonası. Jer Orta ten’izi tog’ayları ha’m putalar iyeleydi, 

lavralılar tog’ayı ha’m kserofil o’simlikler klası o’sedi. Olar Qubla Afrikada, Arqa Amerikada, 

Avstraliyada bar. Jaz ıssı ha’m qurg’aq. Qıs jıllı ha’m jıllıq jawın-shashın 500-700 mm. Tuya, Kiparis, 

tis, evkalipt o’sedi. O’simliklerde efir mayları ko’p. Haywanlardan kemiriwshiler, su’t emiziwshiler 

ko’p. Sekvoya dendron ag’ashı-3000 jıl jasaydı. Putalardın’ massası-500-5000 ts/ga Birinshi o’nim 

50-150 ts/ga 

11. Savannalar. Putalar, g’a’lleler, o’sedi. Zebra, jiraf, antilopalar jasaydı. Avstraliyada 

kenguru, kilsiz quslar- nandu jasaydı. 

12. Tropik siyrek tog’aylar. Baobab, akatsiyalar. 

13. Japıraq to’giwshi tropik tog’aylar. Orxideyalar ha’m paporotnikler jasaydı. 

14. Ma’wsimli yarım japıraq to’giwshi tog’aylar. 

15. Ig’allı tropik tog’aylar. 

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Zonal, introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar degen neW 

2. Tundra ha’m Taygada qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 

3. Tog’ay, dala ha’m yarım sho’l zonasına xarakteristika berin’W 

4. Sho’l ha’m ıg’allı tropik tog’aylar zonasında qanday haywanlar jasaydıW 

 

7-lektsiya 

Jer u’sti organizmlerinin’ tik poyas boylap tarqalıwı. 

Jobası: 

1.Poyaslılıq, poyas arasındag’ı ha’m poyastan tısqarı ja’ma’a’tler. 

2.Ha’r-qıylı geografiyalıq ortalıqtag’ı tawlardın’ o’simlik ha’m haywanatlarının’ 

tirishiligi. 

 

Qurıklık biomı soobshestvalardın’ tik jaylasıwısız tolıq bolmaydı. Tawlardın’ o’simlik ha’m 

haywanatlar qaplamı tawdın’ eteginen baslap, onın’ usha basına shekem tarqalıp poyaslardın’ 

almasıwı menen xarakterlenip turadı. Tegisliklerde o’simlik ha’m haywanlardın’ jıllı oblasttan suwıq 

oblastqa orın almasıwın zona dep atasaq, tawlarda analogiyalıq polosalar poyaslar dep ataladı, bul 

arasında «vertikal poyaslılıq» dep ataladı. 

K.V.Stanyukovichtin’ ko’rsetiwinshe: «o’simlik poyası» degende-bir tip yamasa izbe-iz 

keliwshi (nızamlı) bir neshe o’simlik tiplerinin’ tawlardag’ı ken’ ha’m bir tekli gorizontal polosalardı 

tu’sinemiz. 

Ken’islik zonaları ha’m biyiklik poyasları soobshestvoları arasında printsipiallıq ayırmashılıqlar 

boladı: -ken’islik zonaları eni-100 legen km menen o’lshenedi, al biyiklik poyasının’ eni-100 legen m, 

arasında km menen o’lshenedi. 

Ken’islik zonalıg’ı ha’m biyiklik poyaslılıqtın’ qa’siyetin anıqlawshı faktorlar ha’r qıylı boladı. 

Zonalıq ha’m tik poyaslar ushın ulıwmalıq belgiler temperaturalıq rejim ha’m ıg’allıq esaplanadı, 

biraq tik poyaslarda joqarılag’an sayın atmosferalıq basım ha’m kislorodtın’ partsial basımı to’menlep 

bara beredi, al ken’islik zonaları ushın-fotoperiodizm xarakterli. 

---

 

19

Tegislikte zonal soobshestvolardan basqa ekstrozonal ha’m introzonal soobshestvolar bar. Tap 

usınday tawlada da poyastan tısqarı ha’m poyaslar arasıedag’ı soobshestvolar du’zilgen. Belgili bir 

poyastan joqarı yamasa to’men jaylasıp, qanday da bir poyaslar jag’dayları menen baylanısqan ha’m 

qolaylı jag’daylarg’a iye organizmler poyastan tısqarı soobshestvolar dep ataladı. Ma’selen, tawdag’ı 

tog’ay poyasındag’ı dala uchastkaları h.t.b. 

Tawdın’ hesh bir jerinde  «o’zinin’” poyasın du’zbewshi, al bir neshe yamasa ko’plegen 

poyaslarda ushırıwshı soobshestvolar poyaslar arasındag’ı  soobshestvolar dep ataladı. 

Ma’selen, jıra soobshestvoları, taw da’ryaları jag’alarındag’ı soobshestvolar h.t.b. Bular sol 

jaylasqan poyastın’ ayırım beligilerine iye bolıp, ha’m o’zinin’ poyaslar arasındag’ı xarakterin 

saqlaydı.  

Tawlarda ha’r-qıylı soobshesvolardın’ tarqalıwında taw parodalarının’ xarakteri u’lken orındı 

iyeleydi: Ma’selen, izvestnyaklerdin’, granitlerdin’ o’simlikleri birden ayrıladı (keskin). 

Soobshestvolardın’ tarqalıwı ja’ne  tik jarlıq da’rejesi ha’m janbawırlar ekspozitsiyası menen 

anıqlanadı. Qa’de boyınsha arqa yarım sharda qubla janbawır soobshestvoları  jıllılıqtı ha’m 

qurg’aqlıqtı su’ygish keledi, al suwıqqa shıdamlı ha’m ıg’allıqtı su’yiwshiler-bular arqa janbawır 

soobshestvolar espalanadı. Qubla yarım sharda soobshestvolardın’ tarqalıwı qarama-qarsı jag’dayda. 

Batıs ha’m shıg’ıs janbawırlardın’ mezoklimatı u’stem etiwshi samallardın’ tsirkulyatsiyası menen 

baylanıslı boladı. 

Ko’pshilik tawlı ellerde poyaslardın’ orın almasıwı (inversiya) ha’m to’men tu’siwi bayqaladı. 

Poyaslardın’ inversiyası suwıq hawa massalarının’ to’men qaray ıg’ısıwı menen baylanıslı boladı. 

Ma’selen, Sayan janbawırlarında irgejeyli qayın’lar-erniklerdin’ rawajlanıwı tek gu’n’girt iyne 

japıraqlı tog’ay poyasının’ u’stinde emes, al bul tog’aylardın’ astında da o’sedi. Bunday inversiyalar 

Arqa Ural, Qubla Altay, Pribaykale h.b. ushırasadı. 

Ig’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında ha’r-qıylı ekspozitsiya janbawırların tek bir biomlı poyas 

xarakterleydi (Alptegi bukler yamasa shırshalar poyası, Shıg’ıs Sibirdegi daur listvennitsa poyası). 

Qurg’aq yamasa ortasha ıg’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında poyaslardın’ ha’r-qıylılıg’ı baqlanadı. 

Ma’selen, Zailiya Alatawdın’ alp poyasında alp otlag’ı ha’m alp sahrası ha’m arshalar ja’ne ivalar 

ja’ma’a’ti bar. Tyan-Shan taw dizbeklerinin’ arqa janbawırlarında shırshalar tog’ayı rawajlang’an, al 

qubla janbawırında bolsa sol biyiklikte-sahranı (dalalıqtı) ushıratamız. 

Ha’r-qıylı kontinentlerdegi yamasa bir-birinen bo’lek regiondag’ı bir tipli poyaslardın’ 

floristikalıq qa’siyetleri ha’r-qıylı bolıp keledi, biraq olar jaylasqan jerdin’ tirishilik formalarının’ 

jıynag’ı uqsas boladı. 

Poyaslardın’ biyiklik shegarası arasındag’ı aralıqlar ha’r-qıylı boladı. Olar: a) vertikal tirishilik 

etiwdin’ klimatlıq jag’daylardın’ almasıw tezligine. b) poyastın’ tiykarg’ı ja’ma’a’tin du’ziwshi, 

u’stemlik etiwshi o’simlik tu’rlerinin’ ekologiyalıq amplituda terbelisine g’a’rezli boladı. Poyaslar 

shegarasında a’dette anaw yaki mınaw da’rejede kontinuallıq payda boladı. Ma’selen, biyik tawlarda 

tog’aysız, o’simliklerden keyin birinshi ayırım bo’lek-bo’lek ag’ashlar payda boladı, son’ olardın’ 

tıg’ızlıg’ı u’lkeyedi, en’ keyninde  olar tıg’ız tog’ay ja’ma’a’tine aylanadı. 

Taw ha’m ıg’allı tropik tog’ay tegisliklerdin’ tirishilik formalarının’ jıynag’ı ju’da’ uqsas 

boladı. Ku’ndiz joqarı temperatura topıraqtın’ qattı  qızıwına alıp keledi. Sonın’ ushın topıraq 

temperaturası hawa temperaturasınan joqarı boladı, tu’nde birden tu’sip ketedi. Sonlıqtan biyik 

tawlarda gu’belekler ku’ndizgi formag’a iye boladı. Topıraqtın’ joqarı temperaturalıg’ı qon’ız ha’m 

o’rmekshilerdin’ tawdın’ joqarı betine qaray ha’tte ma’n’gi muzlıq (qarlı) jerlerge ketiwine 

ma’jbu’rleydi. Ku’shli samallar haywanlardın’ ju’riwine-ushıwına tosqınlıq jasaydı. Olar samallardan 

jasırınadı. Biyik tawlardın’ tirishilik jag’dayları pessimal boladı. tu’rlerdin’ ta’biyat ta’repinen qatan’ 

tan’lawı ju’redi, sonlıqtan bul regionlardın’ haywanlarının’ tu’rlik sostavı bir qıylı boladı. 

Bizler tawlarda ken’ poyaslı tarqalıwg’a, ko’pshilik biyiklik poyaslarg’a iye bolg’an ha’m qısqa 

poyaslı, belgili bir poyasqa iye bolg’an tu’rlerdi ushıratamız. Biyik tawlardın’ wa’killeri keyingi tipke 

kiredi. Birinshi tiptin’ wa’killeri evribiont yamasa evrifag bolıwı mu’mkin (polevkalar, ko’pshilik 

quslar) yamasa ha’r-qıylı waqıtta pisiwshi o’simlik tuqımların jewshi tu’rler bolıwı mu’mkin (bular 

evrifag emes) Ma’selen, Kolibri qusı bir poyastan 2-shi poyasqa o’tip gu’llerdi jeydi. 

Omırtqasızlardan muz bu’rgeleri qısqa poyaslı tarqalıwg’a   iye. Olar iyne japıraqlı tereklerdin’ 

jerge u’sken shan’lıqları menen awqatlanadı. Biyik tawlıqlar ushın ha’r-qıylı tuyaqlılar-taw-qoshqarı, 

eshkileri, Qubla Amerikada-suwın tu’rleri, o’rkeshsiz tu’yeler xarakterli. Biyik tawlardın’ faunasının’ 

jarlılıg’ı to’mendegi mısaldan belgili boladı

: Tirolda (Avstriya) oypatlıqlarda jasawshı 240  tu’rli 

mollyuskalardın’ alp poyasında 80 tu’ri, qarlı nival poyasında 8 tu’ri jasaydı. İyne japıraqlı tog’aylarda 

---