Microsoft Word Biogeografiya doc

 

4

A.Gumboldtın’ o’zi botanikalıq-geografiyalıq mag’lıwmatlardag’ı jetiskenlerdi zoogeografiyada da 

qollanıw kerekligi haqqındag’ı ideyanı aytqan edi. 

Bul kisi Qubla ha’m oraylıq Amerikag’a sayaxat jasap (1799-1801 jılları Bonplan menen birge) 

ha’m usı baqlawları tiykarında jer sharının’ o’simlik qaplamının’ tarqalıw kartinasın du’zdi, jıynalg’an 

botaniko-geografiyalıq bilimlerdi sistemalastırıp, botanikalıq geografiyanın’ barlıq bag’darlarının’ 

tiykarın du’zdi. Ol o’simliklerdin’ tarqalıwı klimatqa g’a’rezli ekenligin, ha’r qıylı geografiyalıq 

poyaslarda (Taw, tegislik h.t.b.) o’simliklerdin’ tarqalıwın klimatqa g’a’rezli ekenligin ayttı. 

Gumboldt ha’zirgi o’simliklerdin’ tarqalıwında jerdin’ geologiyalıq tariyxı haqqında sorawdı ortag’a 

qoyıp o’simlik tu’rlerinin’ kelip shıg’ıw orayları haqqındag’ı  pikirdi ayttı. Gumboldttın’ ha’r qıylı 

eller boyınsha flora ushın jıynalg’an statistikalıq mag’lıwmatlar florastikalıq botanikalıq 

geografiyanın’ baslamasına tiykar saldı. Gumboldt «o’simliktin’ fizionomiyalıq formasın» 19 

gruppag’a bo’ldi. Usının’ tiykarında tirishilik formaları haqqında ilim- o’simliklerdin’ ekologiyalıq 

geografiyasının’ tiykarı du’zildi. Botanikalıq geografiyada tiykarg’ı to’rt bag’darlawshı jumıs alıp 

barıldı. Birinshiden, jer sharının’ ha’r qıylı rayonlarının’ florası boyınsha bir qansha mag’lıwmatlar 

payda boldı, mıs: K.F. Ledeburdın’ to’rt tomlı «Rossiyanın’ florası». Ekinshiden, jer sharının’ ha’r 

qıylı regionlarındag’ı floralar haqqında statistikalıq mag’lıwmatlar salıstırılıwı floristikalıq 

rayonlastırıwdın’ rawajlanıwına alıp keldi. U’shinshden, faktorlardın’ (ortalıq) o’simlik qatlamına 

ha’m o’simlik tu’rlerine ta’siri u’yreniliwi, sonday-aq o’simliktin’ tarqalıwın usılların izertlew 

ekologiyalıq  botanikalıq geografiyanın’ predmetin quradı. En’ aqırında to’rtinshiden, tariyxıy 

botanikalıq  geografiyanın’ da sorawları sheshile basladı. Bul da’wirdin’ iri botanik geografları retinde 

O. Dekandol ha’m A. Dekandol (Frantsiya), D.Guker (Angliya) h.t.b. aytsaq boladı. 

Haywanlar  du’nyasın u’yreniwdin’ ekologiyalıq ju’risi Moskva Universitetinin’ professorı 

K.F.Rule ta’repinen rawajlandırıldı. Biz bul kisini ekologiyanın’ tiykarın salıwshısı dep atawg’a tolıq 

haqılımız. Bul kisi ta’repinen du’zilgen zoologiya boyınsha programmada mınanı oqıymız: 

«Haywanlardı u’yreniw - bul demek sırtqı du’nya organgizmleri menen qarama-qarsı ta’sirde bolg’an 

haywanlardın’ ishki ta’biyiy ku’shlerinin’ rawajlanıw qa’demi artınan an’lıw» (Rule, 1854). 

K.F.Rulenin’  sha’kirti N.A.Severtsov ustazının’ isin dawamlap  «Voronej guberniyasının’ 

haywan, qus ha’m gadlar o’mirindegi periodlıq ko’rinisler» degen birinshi ekologiyalıq monografiyanı 

jazdı. Bul jumısta biogeografiyanın’  bunnan bılay rawajlanıwında a’hmiyetli bolg’an ko’p sanlı 

ekologiyalıq faktorlardın’ ha’r qıylı landshaft haywanlarg’a ta’siri aytıladı.  

Bul da’wirde biogeografiyanın’ rawajlanıwında diniy katastrofa  teoriyası ayrıqsha xarakterge 

iye. Bul teoriya Frantsuz zoologi ha’m paleontologi J.Kyuve ta’repinen islep shıg’ılg’an. Bul teoriyada 

izli-izinen bolg’an katastrofalar na’tiyjesinde bizin’ planetamızdın’ o’simlik ha’m haywanları tolıq 

qırılıp ketken, al son’ınan quday ta’repinen taza tu’rler payda bolg’an delinedi.  

XIX- a’cir ortalarına shekem Ch.Darvin ta’liymatı payda bolg’ang’a shekem botanikalıq 

geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ tiykarg’ı bag’darları rawajlanadı

; bunda zoogeograflar 

ta’repinen toplang’an bilimlerdin’ ko’lemi botanik- geograflardikinen az boladı.  

4. Ch.Darvinnin’ Ta’biyiy tan’law jolı menen tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı teoriyası 

1859-jılı jarıqqa shıg’ıp, ol sol waqqıttag’ı biologiyanın’ barlıq tarawlarının’ jetiskenlikleri boldı. 

«Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı» degen miynetinin’ XII-XIII- babı o’simlik ha’m haywanlardın’ 

geografiyalıq tarqalıwına arnalg’an. Ch.Darvin tirishiliktin’ atawlarda kelip shıg’ıwı haqqında 

ma’seleni u’yrendi (Xuan-Fernandes, Folklend ha’m Galapagos). 

Darvin da’wirinen keyin analitikalıq izertlewler-fiziologiyalıq, anatomiyalıq, morfologiyalıq 

izertlewler (laboratoiya menen baylanıslı) islene basladı. Sonın’ menen bir qatar ta’biyiy jag’day 

menen baylanıslı ilimlerde burıng’ıg’a qarag’anda joqarı tezlik menen rawajlana basladı. Ekologiyalıq 

geografiyalıq botanika boyınsha A.Grizebax (1872) o’zinin’ «Jer sharının’ o’simlik qaplamı» degen, 

E. Varmingtin’ (1896) «O’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasına» degen miyneti ha’m 

A.Shimperdin’ (1898) «Fiziologiya tiykarında o’simlikler geografiyası» degen miynetlerdi shıg’ardı. 

Keyingi eki kitip elege shekem o’zinin’ qunın joyıtqan joq. 

Botanikalıq geografiyada tariyxıy printsp u’stinde A.Engler (1879,1882)  u’lken jumıs isledi. 

Botanikalıq geografiyanın’ rawajlanıwında (Rossiyada) İ.G.Borshovtın’ «Aral-Kaspiy 

aymag’ının’ botanikalıq geografiyası ushın materiallar» (1865) degen miyneti u’lken a’hmiyetke iye. 

Bul miynette o’simlikler klimat ha’m topıraq penen tıg’ız baylanısqanlıg’ı da’lillengen. İ.G.Borshov 

bul miynetinde ayrım o’simlik tu’rlerinin’ tarqalıw oblastlarının’ ko’rinisin su’wretlep-birinshilerden 

bolıp botaniko-geografiyalıq karta du’ziwge talpındı. 

Birinshi original botanikalıq geografiya boyınsha rus tilindegi oqıwlıq qollanba 1896-jılı 

A.N.Beketov ta’repinen islenip shıqtı.  

---

 

5

1903-jılı G.İ.Tanfilev 1:25000000 masshtabtag’ı kartası bar Rossiyanın’ o’simlik qatlamı 

tuwralı ocherk shıg’ardı. Bul Rossiyadag’ı birinshi russha geobotanikalıq karta edi. Bunnan keyin jer 

sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ florasının’ kartaları shıg’a basladı. 

Bul da’wirde zoogeografiya da tez qa’dem menen alg’a ilgeriledi. P.L.Skleter (1875) 

statistikalıq metodtı qollanıw tiykarında oblast dep atalg’an zoogeografiyalıq sistemanı (anıg’ırag’ı 

faunastikalıq)islep shıqtı. 1868-jılı Ch.Darvinnin’ dostı T.Geksli qurıqlıqtı zoogeografiyalıq 

(faunastikalıq) rayonlastırıwda evolyutsiyalıq  printsipti kirgiziwdi usındı. Bul printsip tiykarında 

R.Lidekker (1896) u’sh geya  nı yamasa patshalıqtı bo’ldi: 1. Notogeya-qaltalı ha’m bir o’tkelli 

(odnoproxodnıe) lerdin’ rawajlanıw orayı, neogiya-tolıq emes tislilerdin’ rawajlanıw orayı: arktogeya-

joqarı da’rejeli, jatırlı su’t emiziwshilerdin’ ko’pshilik bo’liminin’ rawajlanıw orayı.  

Bul da’wirde qurıqlıqtı zoogeografiyalıq rayonlastırıwdın’ ekologiyalıq printspleri 

N.A.Severtsov (1877) ha’m onın’ sha’kirti M.A.Menzbir ta’repinen Evropa, Arqa Aziya ha’m Arqa 

Afrikanı o’z ishine alıwshı Paleoarktika oblastına kirgizildi. Basqa alımlardan Menzbirdin’ 

ayrımashılıg’ı, ol faunistikalıq rayonlastırıwda tek iri sistematikalıq kategoriyalardı (otryad, 

semeystvo, rod) qollanıp qoymastan tu’rlerdi de qollanıw kerekligin ayttı. 

Qurıqlıqtın’ zoogeografiyasınan du’nya ju’zlik okeannın’ zoogeografiyasının’ ayırmashılıg’ı bul 

da’wirde a’ste rawajlandı. Fiziko-geografiyalıq faktorlar tiykarında du’nya ju’zlik okeannın’ 

zoogeografiya- lıq oblastların belgilew 1895-jılı A.E.Ortman ta’repinen islendi(bul ashılıwlar 1873-

1876 jj Angliya sudnosı Chellendjer din’ ekspeditsiyalıq miynetleri tiykarında iske astı). 

Bul da’wirde organizmler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilim-biotsenologiya qa’lip-leti. Biotsenoz 

termini 1877-jılı K.Mebius ta’repinen ilimge kirgizildi. O’simlikler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilimnin’ 

tiykarın salıwshılar İ.K.Pachoskiy(1896) ha’m P.N.Krılov(1898) bolıp tabıladı. 

Solay etip XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı 

iliminin’ islenip shıg’ıwı na’tiyjesinde biologiya ilimlerinin’ tiykarı du’zildi. 

5.Bul da’wirde ekologiyalıq ha’m tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ 

bunnan bılayda rawajlanıwı ju’rip otırdı. İri materiallar jıynaldı, o’simlik ha’m haywanatlar haqqında 

ha’r-qıylı miynetler jazıla basladı. Moskva universitetinin’ geografiya fakultetinde 1920-jılları 

S.G.Grigorev biogeografiya kursı boyınsha lektsiya oqıydı. 

Zoogeografiya oblastınan iri jumıslardan V.G.Geptnerdin’ «Ulıwma zoo-geografiya» (1936), 

N.A.Bobrinskiy, A.L.Zenkevich, Ya.O.Birshteynnin’ «Haywanatlar geografiyasın»(1946) aytsaq 

boladı. 

Sırt ellerden S.Ekmannın’ «ten’iz zoogeografiyası» (1935), R.Gessenin’(1924) «Ekologiya 

tiykarında zoogeografiya» sı, F.Daldın’ «Ekologiyalıq zoogeografiya tiykarları,» sonday aq 

İ.G.Bartolomyu, V.E.Klark ha’m P.G.Grimshoudın’ (1911), «Zoogeografiyalıq  atlasları» shıqtı.  

Solay etip bul periodta botaniko ha’m zoogeografiyalıq problemalar parallel tu’rde sheshilip 

bardı. 

Orta Aziyada 1930-40-jıllarda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ D.İ.Kashkarov ha’m 

Korovinnin’ basshılıg’ında du’ziliwi bul regionda ekologo-geografiyalıq izertlewlerdin’ ha’wij alıp 

rawajlanıwına tiykar saldı. 70 -jıllarda olardın’ sha’kirtleri L.N.Babushkin ha’m T.Zaxidovtın’ 

ekologo-geografiyalıq izertlewleri Orta Aziyada sho’l zonaların rayonlastırıwda u’lken a’hmiyetke iye 

boldı. E.P.Korovinnin’ paleobotanikalıq izertlewleri O’zbekstanda u’lken jetiskenliklerge erisiwge 

onın’ «O’zbekstannın’ o’simlikler qaplamı « atlı miyneti boldı. D.N.Kashkarov ilimde 1-den bolıp 

parodalı haywanlardı rayonlastırıwdı ekologo-geografiyalıq tiykarda ju’rgiziwdi qoydı.  

6.Bul da’wir XX a’sirdin’ 60-jıllarınan baslandı. Bul da’wirde biogeografiya o’z aldına ilim 

bolıp rawajlanadı. Ulıwma biogeografiyalıq nızamlıqlar du’ziledi, biogeografiya boyınsha original 

kitaplar shıg’adı. Ma’selen, A.G.Voronovtın’ «Biogeografiya» (1963), P.D.Yaroshenkonın’ «Ulıwma 

biogeografiya» (1975) h.t.b.  

Ha’zirgi waqıtta Biogeografiya pa’ni barlıq biolog, ekolog ha’m geograf studentlerge oqıtıladı.  

 

Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti      

 

Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti ju’da’ u’lken. Biogeografiyanı bilmey turıp ta’biyiy 

o’simlik ha’m haywan resursların ratsional paydalana almaymız. Adam ushın paydalı haywanlar ha’m 

o’simlikler jer u’stinde bir tegis tarqalmag’an. O’simlik ha’m hayuan shiyki zatın paydalanıwdın’ ha’r 

qıylı regionda o’zinin’ qolaylı mu’ddeti boladı. Shiyki zat o’ndiriwdin’ normasın bilmew-bul shiyki 

zat bazasına zıyan tiygizedi. Sonın’ ushın biz biogeografiyanın’ nızamlıqların, paydalı haywan ha’m 

o’simliklerdin’ geografiyalıq tarqalıw nızamlıqların, olardın’ sanının’ jıllar boyınsha o’zgerisin, ha’r 

---